سایه شوم ریزگردها بر سر دیار زاینده‌رود

گروه جامعه:خشکی زاینده‌رود و بیابانی شدن پهنه‌های وسیعی از استان اصفهان از جمله تالاب گاوخونی، کانون‌های بحرانی گردوغبار را افزایش داده و این خطه در چهار فصل سال هوا ندارد.کانون‌های فرسایش بادی که تا سال گذشته هشت شهرستان آران و بیدگل، اردستان، اصفهان، برخوار، خوروبیابانک، نطنز، نائین و کاشان را درگیر کرده بود امسال گریبانگیر ۱۰ شهرستان استان اصفهان است.

برپایه مطالعاتی که به تازگی توسط دو سازمان حفاظت محیط زیست و جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور انجام شده، کانون‌های بحرانی گرد و غبار در استان اصفهان در یک سال اخیر از ۱۶ نقطه به ۱۸ منطقه افزایش یافته و این دو کانون بحرانی جدید که حدود پانزده هزار هکتار وسعت دارد نه در نواحی کویری و بیابانی شمال و شرق استان بلکه در دو شهرستان گلپایگان و شهرضا در غرب و جنوب غرب اصفهان شناسایی شده است.
از سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز انتظار داریم از طرح‌های تأمین آب اصفهان دفاع کرده و مانع آنها نشود؛ محیط زیست کشور باید برای احیای گاوخونی اقدام کرده و نقش خود را برای حفظ زاینده رود و بهبود وضعیت آلودگی هوای اصفهان ایفا کند

استان اصفهان با اقلیمی خشک و نیمه خشک دارای سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی بیابانی است که با شناسایی دو کانون فرسایش بادی جدید، سال جاری وسعت نقاط بحرانی گرد و غبار داخلی استان به حدود یک میلیون و پانصد هزار هکتار می‌رسد.با خشکسالی‌های پی در پی و سوءمدیریت منابع آب کشور، کانون‌های داخلی و خارجی ریزگرد اصفهان را احاطه کرده و شیب تند بیابانزایی ادامه دارد و حالا فاجعه خشکی هامون و هورالعظیم در سیستان و بلوچستان و خوزستان در گاوخونی اصفهان در حال تکرار شدن است.

مطالعات پهنه بندی گرد و غبار سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی نشان می‌دهد که ۲۰ درصد از کانون‌های بحرانی کشور در استان اصفهان و به طور عمده در شمال و شرق این استان بوده و ترکیبات تشکیل دهنده ریزگردها مواد معدنی، کانی‌های رسی و دوده (کربن سوخته) است.در حالی که انتظار می‌رفت اصفهان در فصل بهار هوای پاک نفس بکشد اما آمار تأمل برانگیز وضعیت کیفی هوای این کلانشهر نشان می‌دهد که امسال تاکنون هوای پاک نداشته اما ۲۷ روز هوای ناسالم نفس کشیده است در حالی که در مدت مشابه سال‌های ۹۷ و ۹۸ تنها روزهای پاک و سالم ثبت شده بود.

گسترش پهنه‌های گرد و غبار در مناطق وسیعی از اصفهان
این در حالی است که اصفهان در سال‌های اخیر در اواخر ماه خرداد و ابتدای تیر بر اثر خیزش گرد و خاک شدید روزهای بسیار ناسالمی را تجربه می‌کند؛ نوید حاجی بابایی معاون توسعه و پیش بینی اداره کل هواشناسی استان اصفهان در این باره به می‌گوید: هفته‌های پیش رو احتمال وقوع باد و گرد و خاک شدید وجود دارد زیرا با توجه به کم بارشی امسال، پهنه‌های گرد و غبار در بسیاری از مناطق استان به ویژه در نیمه شرقی، شمال و مرکز اصفهان گسترش یافته است و به محض شروع وزش باد، شدت گرد و خاک نسبت به سال‌های قبل بیشتر خواهد بود و منطقه وسیعی را در بر خواهد گرفت.

همچنین مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان نیز علت ناسالم بودن روزهای بهاری این کلانشهر و شهرهای اطراف آن را فعالیت کانون‌های گرد و غبار می‌داند و اظهار می‌کند: حدود ۱۰ ماه است که رودخانه زاینده رود آب ندارد و بسیاری از مزارع کشاورزی کشت نشده و رها شده است که با وزش نسیمی به کانون گرد و خاک تبدیل می‌شوند.

اصفهان در احاطه سه منشأ گرد و غبار داخلی و خارجی
منصور شیشه فروش با اشاره به اینکه بخشی از گرد و غبار اصفهان داخلی است، به می‌گوید: استان ما در احاطه کانون‌های ریزگرد از استان‌های مجاور قم، سمنان و یزد و کانون‌های خارجی از عراق و عربستان است.
او با بیان اینکه بخشی از گرد و غبار هوا ناشی از فعالیت معادن گچ و آجر در شهرستان اصفهان است، اضافه می‌کند: این معادن که بیشتر در منطقه سجزی، فساران و برخوار فعالیت می‌کنند با همکاری سازمان صنعت، معدن و تجارت مقرر شد الزامات زیست محیطی را رعایت کرده و برای جابه جایی از شعاع ۵۰ کیلومتری شهرها همکاری کنند.

شیشه فروش ابراز می‌کند: سازمان محیط زیست و وزارت نیرو باید مانند طرح احیای دریاچه ارومیه برای احیای زاینده رود نیز نگاه ملی داشته باشند و در بخش آب از وزارت نیرو انتظار داریم برای جلوگیری از تشدید فرونشست و خسارات طرح‌های تأمین آب استان را که متوقف است، اجرایی کرده و با جلوگیری از بارگذاری‌های بیش از توان این حوضه مریض، برای احیای زاینده رود اقدام کند.او می‌گوید: از سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز انتظار داریم از طرح‌های تأمین آب اصفهان دفاع کرده و مانع آنها نشود؛ محیط زیست کشور باید برای احیای گاوخونی اقدام کرده و نقش خود را برای حفظ زاینده رود و بهبود وضعیت آلودگی هوای اصفهان ایفا کند.

مسائل زیست‌محیطی استان اصفهان پیچیده است
این درحالی است که معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست کشور با بیان اینکه مسائل اصفهان بسیار پیچیده است، به می‌گوید: پیش‌تر فکر می‌کردم مشکلات زیست محیطی شهر تهران خیلی پیچیده است اما وقتی مطالعات گرد و غبار، صنایع و آب را دیدم به این نتیجه رسیدم که اصفهان واقعاً مسائل جدی دارد و سازمان حفاظت محیط زیست به تنهایی از پس آن بر نمی‌آید.

مسعود تجریشی با اشاره به اینکه خسارت آلودگی هوای تهران سال گذشته چهار میلیارد دلار و شهر اصفهان به تنهایی هشت میلیارد دلار بود، اضافه می‌کند: طرح‌های انتقال آبی که ما در کشور مشکل داریم مربوط به اصفهان است و انتقال آب، مسائل اصفهان را به دیگر مناطق کشور می‌کشاند

اصفهان با مسائل اجتماعی و مهاجرت‌ها مواجه است
او با بیان اینکه مسئله اصفهان تنها گردوغبار، آب و کشاورزی نیست، تصریح می‌کند: اصفهان درگیر مسائل پیچیده‌ای است؛ صنعت را نمی‌توانند جا به جا کند و خط انتقال آبی که اصلاً قرار نبوده سمت اصفهان کشیده شود، آنقدر مشکل استان پیچیده شده که اکنون فشار می‌آورند یک خط لوله از این پروژه نیز به اصفهان منتقل شود. مسئله اصفهان دیگر گرد و غبار هوا و اشتغال نیست و این استان با مسائل اجتماعی و مهاجرتی‌هایی که اتفاق افتاده، مواجه است.

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست کشور درباره اقدام این سازمان برای کمک به حل مشکل حوضه زاینده رود و گاوخونی و وضعیت گرد و غبار اصفهان می‌گوید: اقدامات سازمان محیط زیست به وظایف آن برمی گردد و قسمتی هم حاکمیت و دولت است. ما کانون‌های گرد و غبار کشور را شناسایی کردیم و از صندوق ملی توسعه نیز منابعی در اختیار قرار گرفت که در آن مرحله در مناطقی که کانون‌های بحرانی وجود دارد اقداماتی برای کنترل گرد و غبار اجرا می‌شود که اصفهان نیز بخشی از آن بوده است.

حل مشکلات اصفهان با کمک دانشگاهیان
تجریشی می‌گوید: از دانشگاه‌های این استان برای کمک به حل مسائل زیست محیطی دعوت کردیم و بهمن ماه سال گذشته کنسرسیومی از هفت دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی، پیام نور، دانشگاه آزاد خوراسگان دانشگاه‌های علوم پزشکی اصفهان و کاشان و پارک علم و فناوری تشکیل شد و صندوق ملی محیط زیست نیز اعلام کرد که برای پژوهش‌ها حمایت می‌کند.

وی اظهار می‌کند: از دانشگاهیان درخواست کردیم که به عنوان بازوی علمی محیط‌زیست به لحاظ سیاسی، آمایشی و اقدامات لازم برای حل مسائل استان اصفهان و حوضه آبریز زاینده رود ما را راهنمایی کنند، این کنسرسیوم، مجموعه دولتی و ذینفع نیست و اگر خوب نتیجه دهد باید از آن الگو گرفت زیرا در کشور دستگاه‌های دولتی ممکن است به بخشی‌نگری برسند و نگاه کلانی برای حل مشکل نداشته باشند.‌

ا ختصاص ۵۰ میلیون یورو برای مقابله با گرد و غبار کشور
او بیان اینکه سال جاری برای مقابله با گرد و غبار کشور پول خیلی کمی از صندوق ملی توسعه تزریق شد، ادامه می‌دهد: سال گذشته ۳۵۰ میلیون یورو برای مقابله با ریزگردها تخصیص داده شد که امسال به ۵۰ میلیون یورو کاهش یافت که در برابر وسعت و گستردگی کار، این عدد قابل توجه نیست.تجریشی با بیان اینکه مشارکت مردم و الگوها باید تغییر کند و همه چیز پول نیست، خاطرنشان می‌کند: تغییر رویکردی که در سازمان جنگل‌ها رخ داده و بر اساس تجربه‌ای که به ویژه در ارومیه پیدا کردیم، جمع بندی ما این است که نهال کاری به صلاح نیست زیرا نهال‌هایی که تا قبل انقلاب کاشته شده در برخی مناطق تا ۳ درجه افزایش دما را شاهد بودیم و بارش‌ها حداقل ۲۰ درصد کاش داشته است. از این رو سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور به سمت راهکارهایی از قبیل قرق مناطق رفته است و در سه سال گذشته یک میلیون و ۲۵۰ هزار هکتار قرق در مناطق کشور انجام شده است.

کمبود اعتبارات دولتی مانع اجرای طرح‌های مقابله با بیان‌زایی در اصفهان
در همین پیوند معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان به می‌گوید: روند بیابان‌زدایی در مقایسه با شیب تند بیابانزایی در استان بسیار کند است که این موضوع از یک سو به دلیل کمبود اعتبارات دولتی است که چهارچوب خاصی دارد اما از سوی دیگر برای مقابله با بیابانزایی نیاز به همکاری و هم‌افزایی همه دستگاه‌ها است و اگر صرف برعهده دو اداره منابع طبیعی و محیط زیست استان باشد زمان‌بر است.
خسارت سالانه کانون‌های بحرانی فرسایش بادی به منابع زیستی و اقتصادی پیرامون خود در سطح استان اصفهان بر اساس نرخ تورم تا ابتدای سال ۱۳۹۹، ۱۲۴ میلیارد تومان بوده است.

حسینعلی نریمانی با بیان اینکه کانون‌های فرسایش بادی، مناطق فاقد پوشش گیاهی هستند که با وزش باد بیش از چهار متر بر ثانیه گرد و خاک ایجاد می‌کنند، می‌افزاید: خسارت سالانه کانون‌های بحرانی فرسایش بادی به منابع زیستی و اقتصادی پیرامون خود در سطح استان اصفهان بر اساس نرخ تورم تا ابتدای سال ۱۳۹۹، ۱۲۴ میلیارد تومان بوده است که خسارات کشاورزی، جاده‌ها، آسیب به خودروها، هزینه لایروبی و … را شامل می‌شود.او با اشاره به اینکه برغم کمبود اعتبارات دولتی می‌توان با همکاری دستگاه‌های استان اقدامات بازدارنده‌ای در برابر بیابانزایی اجرا کرد، اظهار می‌کند: از جمله در بخش کشاورزی، تأمین آب و مدیریت مصرف آن اهمیت دارد که هم‌اکنون شرکت آب منطقه‌ای استان درباره آب‌های زیرزمینی با نصب کنتورهای هوشمند اقدام کرده است.

لزوم توجه به زراعت چوب در اصفهان
این مقام مسئول با بیان اینکه بهره برداری غیراصولی از معادن، برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی و چرای بی رویه دام در مراتع از جمله عوامل انسانی و تغییر اقلیم عامل طبیعی مؤثر بر پیش روی بیابان است، اضافه می‌کند: تغییر الگوی کشت و استفاده از گونه‌های با نیاز آبی کم به ویژه در مناطق کویری ضروری است و زراعت چوب را می‌توان جایگزین کاشت گونه‌های آب بَر مانند گرمک، طالبی و هندوانه در مناطق بیابانی کرد که سودآور است و آب کمتری نیز مصرف می‌شود.

نریمانی حذف معادن سطحی در مناطق بیابانی نزدیک به منابع زیستی و اقتصادی و دارای سکنه را از دیگر اقدامات ضروری می‌داند و می‌گوید: معادن سطحی مانند رس، گچ و خاک را باید در اصفهان حذف کرده و نیاز خود را از استان‌های مجاور کنیم که البته درباره گچ و خاک این اتفاق افتاده است و در هفت سال گذشته با پیگیری استانداران مختلف و همت جمعی مدیران دستگاه‌های استان، سفره معادن گچ سطحی در شرق اصفهان برچیده شد و امسال نیز فعالیت آخرین معدن با اتمام پروانه بهره‌برداری، متوقف خواهد شد.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با اشاره به برنامه‌های این سازمان برای مقابله با بیابانزایی در سال جاری، خاطرنشان می‌کند: سه هزار هکتار نهال‌کاری در شهرستان‌های آران و بیدگل، نائین، اصفهان و برخوار و ۲۱۰۰ هکتار عملیات آبیاری و مراقبت برای سال جاری پیش‌بینی شده است؛ همچنین پنج هزار هکتار مدیریت روان‌آب، پنج هزار هکتار مدیریت جنگل‌های دست‌کاشت، ایجاد ۱۰۰ کیلومتر بادشکن غیر زنده و ۱۰۰ کیلومتر تل رسوب‌گیر در سراسر اراضی بیابانی شهرستان‌های استان از دیگر برنامه‌های پیش‌بینی شده برای مقابله با بیابانزایی در سال جاری است که در مجموع به ۲۵ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.

در حالی که مسئولان استانی برای حل چالش‌های بزرگ محیط‌زیستی اصفهان چشم انتظار مساعدت‌های سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو هستند، دولت، اصفهان را قطب صنعتی و استانی برخوردار می‌داند و نگاهی ملی و برنامه جدی برای نجات دیار زاینده رود ندارد. طرح‌های مقابله با گرد و غبار، آزاد سازی حریم و بستر رودخانه زاینده رود به دلیل کمبود بودجه به کندی پیش می‌رود و پهنه ۴۷ هزار هکتاری گاوخونی به بیابان تبدیل شده که کانون بالقوه ریزگرد در کشور بوده و این غول خفته ۱۴ استان را تهدید می‌کند.