احیای زیستگاه پرندگان مهاجر شرق کشور

حسن اکبری اظهار کرد: منطقه کجی نمکزار نهبندان واقع در حوضه آبریز شرق، از سال ۱۳۸۶ به عنوان منطقه شکارممنوع و سرانجام از سال ۱۳۸۹ به عنوان  پناهگاه حیات وحش کجی نمکزار نهبندان معرفی شد.وی با بیان اینکه محدوده تالابی پناهگاه  از سال ۱۳۹۷ در فهرست تالاب‌های ملی کشور قرار گرفته است، افزود: وسعت پناهگاه این زیست بوم ۲۲ هزار و ۲۱۹ هکتار  و عرصه تالابی آن ۷۰۰ هکتار، عمق تالاب هم  در سالهای متفاوت و شرایط آبی مختلف بین ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتر و منبع تامین آن نیز  رواناب سطحی و آب زیرزمینی است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی با اشاره به جاذبه‌های گردشگری و طبیعی پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار نهبندان، افزود: تالاب کجی نمکزار نهبندان شوره­زاری وسیع در ۷۵ کیلومتری شمال شهر نهبندان است که به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف محل تجمع زهاب منطقه شده است و با توجه به اینکه شوری خاک آن نیز زیاد است به دریاچه نمکی تبدیل شده است.

زیستگاه گونه‌های بی نظیر 
اکبری ادامه داد: از آنجایی که در برخی از فصول سال دارای آب بوده، محل امنی برای پرندگان مهاجر آبزی ست و همه ساله تعداد زیادی از پرندگان مهاجر را در خود جای می­دهد و پوشش گیاهی منطقه شامل انواع گز، تاغ، نی، آتریپلکس، درمنه، جگن، اشنان، علف شور، اسپندوحشی، خارشتر، کما، هندوانه ابوجهل، قیچ، کاروان کش است.

وی بیان کرد: پستانداران کفتار، گرگ، روباه شنی، روباه معمولی، تشی، خرگوش، دوپای کوچک، پامسواکی بزرگ، جربیل بزرگ و خارپشت گوش بلند نیز در این منطقه زندگی می‌کنند.اکبری با اشاره به تنوع پرندگان این منطقه، اظهار کرد: آنقوت، تنجه، سرسبز، خوتکا، حواصیل خاکستری، حواصیل سفید، آبچلیک پا سرخ، آبچلیک پاسبز، هوبره، زاغ بور، کوکر شکم سیاه، چنگرنوک سرخ، چاخ لق، دودوک، عقاب صحرایی، جغد کوچک، سبزقبا، هدهد، سنگ چشم خاکستری، دم چتری، چک ابلق، چکچک دم سفید، سسک جنبان، کلاغ نوک سرخ، غراب، بلدرچین و فلامینگو از جمله این پرندگان هستند.

وی با بیان اینکه خرندگان آگامای وزغی دم سیاه، گکو ، اسکنیک ، گکوی دم پخ بلوچی، ارمیاس، بزمچه بیابانی، مار جعفری، تیر مار و لاک پشت افغانی نیز در این منطقه سکونت دارند، ادامه داد: در سال‌های اخیر اقداماتی برای  حفظ ارزش‌ها و آگاهی بخشی و توانمندسازی جوامع محلی حاشیه تالاب کجی نمکزار نهبندان، توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان انجام شده است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی بیان کرد: انجام مطالعات تعیین نیاز آبی تالاب کجی نمکزار نهبندان توسط دانشگاه بیرجند که توسط سازمان مرکزی تصویب و در سال ۹۹ به عنوان طرح برتر وزارت علوم در هفته پژوهش برگزیده شد، از جمله این اقدامات مهم است؛ به استناد نتایج به دست آمده و با پیگیری انجام شده برای تخصیص حقابه زیست محیطی تالاب از سوی شرکت آب منطقه ای استان، همه چاه‌ها مجهز به کنتور هوشمند شده و در گام اول از اضافه برداشت جلوگیری شده است و در گام بعدی مقرر شد در راستای سیاست های سند سازگاری با کم آبی استان طی یک برنامه پنج ساله از افت سطح آب زیرزمینی حوزه آبریز تالاب جلوگیری به عمل آید.

اکبری اظهار کرد: حذف موانع انسان ساخت در مسیر آبراهه‌ها و مسیل‌های منتهی به تالاب و لایروبی آنها با نظارت شرکت آب منطقه‌ای طی سال‌های ۹۷-۹۶ با هدف افزایش میزان آبگیری تالاب کجی نمکزار نهبندان از محل اعتبارات ملی، نهالکاری با گونه های بیابانی در عرصه‌ای به مساحت ۱۰۰ هکتار در اطراف تالاب توسط محیط زیست استان و همچنین پیگیری انجام پروژه نهالکاری توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در حوزه منتهی به تالاب کجی در راستای احیاء پوشش گیاهی منطقه از دیگر اقدامات است.

وی با اشاره به اجرای پروژه‌های قرق و حفاظت در حوزه آبریز تالاب به منظور مدیریت چرای دام در اطراف تالاب کجی و نیز ایجاد محدودیت ورود دام‌های سبک و سنگین منطقه به زون‌های حساس تالاب، افزود: ارتقاء زیرساخت‌ها برای بهره برداری پایدار با حفظ کارکردهای پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار نهبندان از قبیل احداث اسکله، زیرسازی مسیر دسترسی به حاشیه تالاب، ایجاد سایت پرنده نگری و تجهیز آن با تلسکوب، دوربین و … به منظور افزایش حفاظت فیزیکی تالاب، نصب تابلوی معرفی منطقه نیز از دیگر فعالیت‌ها برای زنده نگه داشتن تالاب بوده است.

اکبری بیان کرد: اجرای برنامه‌های آموزشی جهت جوامع محلی و دست اندرکاران تالاب با اجرای طرح سیپا، قرق و حفاظت، آموزش‌های معمول اداره مثلاً در روز هوای پاک، زمین پاک، روز جهانی تالاب‌ها و … به همراه توزیع بسته‌های آموزشی، پتو، کوله مدرسه، تقدیرها و …، تولید محتوای آموزشی پیرامون تالاب شامل تولید موشن گرافیک یک دقیقه‌ای، انیمیشن درین درین یک دقیقه‌ای، فیلم کوتاه مستند تالاب، بروشور پوستر، تابلو نوری، بنر با سه عنوان و آگاهی بخشی و توانمندسازی جوامع محلی واقع در پناهگاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار نهبندان و بازدیدکنندگان از تالاب در قالب ساخت و اجرای موزه چرخدار و سیار، بازدید علمی –آموزشی جوامع محلی حاشیه تالاب کجی، استفاده از تجربیات مشابه و افزایش سطح علمی، آشنایی با نقش جوامع و نهادهای محلی در رفع تهدیدها و استفاده پایدار از کارکردهای تالاب با رویکرد حفاظت از پروژه‌های اجرا شده و در حال اجرا، برگزاری جشنواره مجسمه‌های نمکی در محل تالاب در سطوح مختلف استانی، منطقه‌ای و ملی با مشارکت جوامع محلی در قالب شرکت کننده در جشنواره، فروش صنایع دستی و … و نیز به منظور ترویج اکوتوریسم و تغییر معیشت جوامع محلی برای کاهش فشار وارده به عرصه‌های اطراف تالاب , تدوین و اجرای برنامه سیپا نیز از دیگر اقدامات بوده است.

تدوین برنامه جامع تالاب کجی
اکبری با اشاره به انجام قرارداد پژوهشی در راستای تدوین برنامه جامع تالاب کجی، خاطرنشان کرد: در طرح پژوهشی نیاز آبی، نیاز آبی سالانه و ماهانه تالاب کجی نمکزار نهبندان با استفاده از روش­های هیدرولوژی- خدمات اکوسیستمی به منظور حفظ ریزگرد و حفظ گونه ­های جانوری و گیاهی توسط دانشگاه بیرجند در سال ۱۳۹۸ تعیین شد.

وی با بیان اینکه تالاب کجی در بخشی از سال (حداقل پنج ماه) خشک است؛ بنابراین گونه‌های آبزی خاصی همچون ماهی یا پلانکتون­ها در منطقه وجود ندارد، تصریح کرد: اکنون گونه‌های گیاهی غالب موجود در منطقه تاغ و گز است که این گونه‌ها موجب حفظ خدمات اکوسیستمی تالاب از جمله جلوگیری از فرسایش خاک، تثبیت شن­های روان، حفظ رطوبت خاک و تنظیم آب و هوای منطقه می­‌شوند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی بیان کرد: در وضعیت ایده­آل تالاب، گونه­ای که شاخص وابستگی آبی به تالاب بوده و گونه­ی بومی منطقه نیز است، گونه نی است که اکنون به ندرت در منطقه مشاهده می­شود و به دلیل چرای بیش از حد دام از بین رفته است.

اکبری ادامه داد: با توجه به اطلاعات حاصل از سرشماری­های زمستانه گونه­‌های جانوری، گونه جانوری غالب در منطقه اردک سرسبز است که هر ساله به طور میانگین ۵۰۰ پرنده در محدوده تالاب مشاهده می­شود؛ بنابراین این گونه به عنوان شاخص جانوری انتخاب شده و نیاز آبی آن مورد محاسبه قرار گرفت.

وی با اشاره به نتایج بررسی‌ها، تصریح کرد: از نظر خدمات اکوسیستمی نتایج مطالعات نشان می­دهد در وضعیت فعلی تالاب بیلان آب منفی است و با توجه به اینکه محدوده تالاب جزء کانون‌های فرسایش بادی استان است و مهم‌ترین خدمت اکوسیستم تالاب مقابله با ریزگرد است.

اکبری بیان کرد: برای تامین حد متوسط لکه آب در ماه های سرد سال (زمان حضور تالاب) تالاب کجی نمکزار نهبندان به حجم آبی معادل ۱۳.۹۷ میلیون مترمکعب به طور سالانه آب نیاز است که ۱۲.۲ میلیون مترمکعب آن از طریق رواناب سطحی تامین می­شود و  ۱.۷۷ میلیون مترمکعب کمبود وجود دارد که باید با کاهش حدود ۲۰ درصدی برداشت از آب زیرزمینی منطقه آن را تامین کرد.

وی بیان کرد: همچنین برای حفظ رطوبت در لکه تالاب (برای چسبندگی ذرات نمک و فلزات سنگین) در ماه‌های گرم سال نیاز به ۱۳.۳ میلیون مترمکعب آب وجود دارد که این مقدار به علت خشکی هوا و نبود هیچ­گونه آب ورودی سطحی به تالاب از تبادل با آب­های زیرزمینی تامین می­‌شود؛ بنابراین مدیریت آب­های زیرزمینی از لحاظ برداشت آب از چاه‌­ها بسیار لازم و ضروری است.مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی تصریح کرد: افزون براین به منظور حفظ و توسعه پوشش گیاهی منطقه در وضعیت ایده­آل، به طور سالانه نیاز به آبی معادل ۰.۱۲ میلیون مترمکعب است که این میزان برای حفظ پرندگان آبزی منطقه معادل ۰.۰۰۰۳۴۸ میلیون مترمکعب  در سال است؛ بنابراین با تامین نیاز آبی خدمات اکوسیستمی به منظور حفظ ریزگرد، اکوسیستم مربوط به تالاب شامل گونه­های گیاهی و جانوری منطقه نیز حفظ می­شود.

روند مثبت تغییرات اقلیمی منطقه 
اکبری ادامه داد: بررسی‌های اقلیمی منطقه نشان داد که تغییرات اقلیمی منطقه (افزایش ۴ درصدی بارندگی و به طبع آن افزایش میزان رواناب در منطقه) روند مثبتی داشته و در صورت عدم افزایش برداشت از چاه‌ها و عدم تغییر رژیم‌های بارندگی و تبخیر، تالاب وضعیت بهتری نسبت به حال حاضر خواهد داشت.

وی بیان کرد: در این پژوهش نیاز آبی سالانه و ماهانه تالاب کجی نمکزار نهبندان بوسیله روش­های هیدرولوژی- خدمات اکوسیستمی به منظور حفظ ریزگرد (با سه سناریو حفظ حد پایین یا وضعیت خشکسالی، متوسط یا وضعیت نرمال و حد بالای لکه آبی یا وضعیت ترسالی)، تغییر اقلیم، حفظ گونه­های جانوری شاخص (اردک سرسبز) و حفظ گونه­های گیاهی (با دو سناریو واقعی ( حفظ گونه‌های گز و تاغ) و سناریو ایده آل ( احیای گونه نی و حفظ گونه گز و تاغ ) در محدوده اثرگذار تالاب تعیین شد.

اکبری اظهار کرد: همچنین تنوع زیستی موجود در تالاب، خصوصیات هواشناسی، هیدرولوژی، خصوصیات کیفی آب و وضعیت اقتصادی و اجتماعی تالاب مورد بررسی قرار گرفت. تالاب مورد مطالعه در بخشی از سال (حداقل ۵ ماه) خشک است. بنابراین گونه های آبزی خاصی همچون ماهی یا پلانکتون­ها در منطقه وجود ندارد.
وی تصریح کرد: در حال حاضر گونه‌های گیاهی غالب موجود در منطقه تاغ و گز است که این گونه‌ها موجب حفظ خدمات اکوسیستمی تالاب از جمله جلوگیری از فرسایش خاک، تثبیت شن­های روان، حفظ رطوبت خاک و تنظیم آب و هوای منطقه می‌شوند؛ لذا یکی از سناریوهای مورد بررسی سناریو پوشش گیاهی فعلی منطقه یعنی تاغ و گز است، اما در وضعیت ایده­آل گونه­ای که شاخص وابستگی آبی به تالاب بوده و گونه­ی بومی منطقه نیز است گونه نی است که در حال حاضر به ندرت در منطقه مشاهده می­شود و به دلیل چرای بیش از حد دام از بین رفته است.
اکبری اظهار کرد: بنابراین یکی دیگر از سناریوهای مورد بررسی در این گزارش جهت احیاء بخشی از گونه نی در منطقه، سناریو وضعیت ایده­آل پوشش گیاهی است که شامل محاسبه نیاز آبی سه گونه تاغ، گز و  احیای نی است.

وی ادامه داد: با توجه به اطلاعات حاصل از سرشماری­های زمستانه گونه­های جانوری کسب شده از سازمان حفاظت محیط زیست استان خراسان جنوبی، گونه جانوری غالب در منطقه اردک سرسبز است که هر ساله به طور میانگین ۵۰۰ پرنده در محدوده تالاب مشاهده می­شود. بنابراین این گونه به عنوان شاخص جانوری انتخاب شده و نیاز آبی آن مورد محاسبه قرار گرفت.اکبری اظهار کرد: منطقه کجی نمکزار نهبندان واقع در حوضه آبریز شرق، از سال ۱۳۸۶ به عنوان منطقه شکارممنوع و سرانجام از سال ۱۳۸۹ به عنوان  پناهگاه حیات وحش کجی نمکزار نهبندان معرفی شد؛ محدوده تالابی پناهگاه  از سال ۱۳۹۱ در فهرست تالاب های ملی کشور قرار گرفته است.
وی بیان کرد: هر چند در حال حاضر علیرغم وجود میثاق‌های بین المللی محیط زیستی، اکوسیستم‌های طبیعی و انسان ساخت با انواع مشکلات روبرو هستند، ولی اگر همین تعداد محدود از توافق و قراردادهای بین المللی زیست محیطی وجود نداشت، عمل حفاظت و نگهداری از محیط زیست به مراتب مشکل تر از آنچه امروز با آن مواجه هستیم، می‌بود.

اکبری با بیان اینکه قوانین و معاهدات بین المللی پایه اجرا و بعمل درآوردن اصول و قوائد زیست محیطی در سطح جهانی هستند، افزود: آنها نه تنها استانداردهای جهانی را تعیین می‌کنند بلکه صرف وجود آنها در صحنه جهانی اغلب دولتها را به امضا معاهدات و یا تدوین قوانین داخلی خود ترغیب می‌کنند.وی ادامه داد: کنوانسیون رامسر قدیمی ترین معاهده بین المللی، با تاکید بر حفاظت از طبیعت در جهان، آغاز آن در دوم ماه فوریه ۱۹۷۱ ( ۱۳ بهمن ۱۳۴۹) در شهر رامسر بوده که کنوانسیون نام خود را از این شهر اقتباس کرده است؛ کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ جنبه قانونی یافت.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی بیان کرد: گرچه نام رسمی کنوانسیون : “ کنوانسیون تالابهای بین المللی بویژه به عنوان زیستگاه پرندگان آبزی “ یا به اختصار“ کنوانسیـون تالابهـا ( رامسـر، ایــران ، ۱۹۷۱) “ نوشتـه می شـود، ولی به طور معمول به  “ کنوانسیون رامسر “ شهرت دارد؛ این کنوانسیون بر حفاظت و بهره برداری معقول از تالابها به خصوص در جهت فراهم ساختن زیستگاهی برای پرندگان آبزی تأکید می‌کند. اکبری اظهار کرد: طی گذشت سال‌ها، کنوانسیون گستره نگرش خود را چنان افزایش داده که تمام ابعاد حفاظت و بهره برداری معقول و پایدار از تالابها را دربرمی‌گیرد و تالاب‌ها را در زمره اکوسیستم‌هایی می‌داند که در حفاظت از تنوع زیستی و رفاه جامعه بشری اهمیت فوق العاده‌ای دارند؛ به همین دلیل بعدها کنوانسیون نام خود را به : “کنوانسیون حفاظت از تالابها ” تغییر داد.

اهمیت تالاب
وی بیان کرد: تالاب‌ها از جمله مولدترین محیط های جهان هستند؛ برنج یکی ازمحصولات رایج تالابی، غذای نیمی از جمعیت جهان را تأمین می‌کند؛ این اکوسیستم‌ها گهواره‌های تنوع زیستی دنیا هستند که با فراهم ساختن آب و قابلیت زادآوری اولیه نقش مهمی در بقای گونه‌های بیشماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفا می‌کنند.
وی افزود: تالاب‌ها از اجتماعات انبوه گونه‌های پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی مهرگان حمایت می‌کنند؛ از بین ۲۰ هزار گونه مختلف ماهی در سطح جهان، بیش از ۴۰ درصد آنها در آبهای شیرین (تالاب ها) زندگی می‌کنند.

اکبری ادامه داد: تالابها ذخیره گاه‌های بسیار مهمی از مواد ژنتیکی (وراثتی) گیاهی نیز محسوب می‌شوند؛ تأثیر و تأثر متقابل اجزای فیزیکی، بیولوژیکی و شیمیایی یک تالاب مثل خاک، آب و گیاهان و جانوران، عملکردهای حیاتی متعددی برای تالاب ایجاد می‌کند. وی با تاکید بر ارزش اقتصادی تالاب‌ها، ادامه داد: حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری، ‌تأمین آب (کیفی و کمی)، آبزی پروری ( بیش از دوسوم از برداشت محصول ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد )، تولید محصولات کشاورزی( از طریق تأمین آب و عناصر غذایی)، تولید چوب، تأمین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل، کاربردهای تفریحی و گردشگری ( توریستی) دارای اهمیت بوده و علاوه بر این تالاب‌ها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی بشر اهمیت ویژه‌ای دارند.

افزایش کانون‌های گرد و غبار در صورت بی توجهی 
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی تصریح کرد: در اقلیم غالبا خشک و نیمه خشک کشور که میزان تبخیر بطور متوسط بیش از ۱۰ برابر بارش است، انتظار می‌رود که تالاب‌های بسیار کمی شکل بگیرند، ولی پر شیب بودن ایران که یکی از کوهستانی ترین کشورهای جهان به حساب می‌آید، همچنین داشتن هزاران کیلومتر سواحل دریایی آب‌های گرم در جنوب و معتدل در شمال، وجود پهنه‌های وسیع بیابانی با خاک‌های شور و بالاخره موقعیت عرض جغرافیایی باعث شده که ایران جزو کشورهای دارای بیشترین تنوع تالاب‌ها در جهان باشد، بطوری که از ۴۲ نوع تالاب شناخته شده، ۴۱ نوع (بجز تالاب های خیلی سردسیری توندرا) در ایران به ثبت رسیده است.
اکبری خاطرنشان کرد: نکته مهم در مورد تالاب کجی نمکزار این است که دشت سهل‌آباد کانون‌های فرسایش متعدددی دارد و در صورت کم‌توجهی و عدم تامین حق آبه ‌می‌تواند بخش هایی را با پدیده گرد و غبار مواجه کند؛ بنابراین از همین امروز باید به فکر بود.

وی با اشاره به اینکه از طرفی محدوده تالاب نباید دست مایه پسماندهای بسیار شود، تصریح کرد: مشارکت و همکاری تمامی احاد جامعه در بحث مدیریت پسماند و توجه به حفظ محیط زیست که مطابق با اصل ۵۰ قانون اساسی وظیفه هر فرد بوده و عدم رهاسازی طبیعت، نهادینه شدن فرهنگ استفاده کمتر از پلاستیک و کاهش تولید زباله در مبدا به عنوان یک اصل مهم و ضرورت توجه بیشتر مدیریت‌های اجرایی پسماند ها به این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان‌ جنوبی بیان کرد:  روش مناسب برای مدیریت پسماندها و روش مناسب برای پاک نگهداشتن زمین این است که همه ما از خود شروع کنیم و سعی کنیم زباله کمتری تولید کنیم؛ سعی کنیم بخشی از زباله‌هایی را که می‌توان تفکیک کرد، زباله‌های الکترونیکی، زباله‌های فلزی، شیشه‌ای و مواد پلاستیک همه را جدا نگهداری کنیم و داخل یک نایلون معمولی به صورت جداگانه در کنار سطل زباله بگذاریم و زباله‌های تر را داخل همان سطل زباله معمولی خود ذخیره کنیم و وارد سطل شهرداری بکنیم؛ این بزرگترین کمکی است که من شهروند می‌توانم به پاک نگهداشتن زمین کنم. اکبری یادآور شد: موضوع مدیریت پسماند خط قرمز ماست و بهانه‌هایی چون کمبود اعتبار و شرایط اقتصادی بهانه است و باید تمام ارگان‌ها توان خود را به کار گیرند تا عرصه‌های طبیعی عرصه پسماند شنود.