سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار از انقراض بازگشت

«سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار» با نام علمی Gymnura tentaculata نخستین بار در سال ۱۸۴۱ میلادی توصیف شده بود. محدوده پراکنش تاریخی تایید شده این گونه به شمال اقیانوس هند در محدوده آب‌های هندوستان، پاکستان و جنوب ایران محدود می‌شد. اما آخرین مشاهدات از این گونه به سال ۱۹۷۳ میلادی (۱۳۵۲ هجری شمسی) در هندوستان و سال ۱۹۸۶ میلادی (۱۳۶۵ هجری شمسی) در پاکستان بازمی‌گشت. پس از این به دلیل آن‌که گزارش دیگری از مشاهده این گونه وجود نداشت، به عنوان گونه‌ی شدیداً در معرض خطر (CR) با توضیح «احتمالا منقرض شده» طبقه‌بندی شده بود. اما مطالعه جدید محققان ایرانی، این گونه را از انقراض بازگرداند.

محسن رضائی عطاقلی‌پور از موسسه غیردولتی و غیر انتفاعی حفاظت از محیط زیست قشم و سرپرست پروژه «حفاظت از کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان ایران» گفت: این پروژه که با حمایت موثر جوامع محلی، کارشناسان ایرانی و بین‌المللی، داوطلبان و نهادهای علمی کشور همچون موسسه تحقیقات شیلات ایران و دانشگاه شهید باهنر کرمان در حال انجام است، در فاز اول خود پایش‌های دریایی در خلیج فارس و دریای عمان را نیز شامل می‌شد که طی آن نه تنها با یک یا چندین فرد، بلکه با جمعیتی از این گونه مواجه شدیم که حدود ۱۵% از صید ضمنی سفره ماهیان در روش صید ترال کف که برای صید میگو در منطقه استفاده می‌شود را شامل می‌شد.

وی اضافه کرد: صید ضمنی در علوم شیلاتی به معنی به دام افتادن گونه‌هایی در تورهای صیادی است که صیاد با هدف صید آنها تورریزی نکرده است. مشاهده سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار در صید ضمنی شناورهای ترال صید میگو از یک طرف خوشحال کننده بود چون نشان می‌داد که این گونه منقرض نشده است و از طرف دیگر ناراحت کننده بود چون هر ساله تعداد بسیار زیادی از افراد این گونه به دلیل گرفتار شدن در تورهای صید ترال از بین می‌روند.

به گفته عطاقلی‌پور، خبر مشاهده مجدد این گونه نیز اخیراً در ژورنال علمی «اوریکس» (Oryx) منتشر شده و دسترسی به آن برای عموم علاقه‌مندان آزاد است.همچنین این گونه در آخرین به روز رسانی فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN red list) در سال جاری میلادی مورد ارزیابی مجدد قرار گرفت. این ارزیابی که بر اساس پایش‌های انجام شده در پروژه حفاظت از کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان ایران و مقایسه مشاهدات آن با سایر منابع علمی بود، نشان داد اگرچه این گونه منقرض نشده اما در سه نسل گذشته (حدود ۳۰ سال) بیش از ۸۶% جمعیت خود را از دست داده و بنابراین در لیست سرخ به روز شده IUCN به عنوان گونه‌ای «شدیداً در معرض خطر» (CR) معرفی شده است.

این محقق تنوع زیستی دریایی درباره گونه‌ی سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار گفت: پراکنش این گونه که در بسترهای ماسه‌ای و گلی، از نقاط بسیار کم عمق نزدیک به ساحل تا عمق ۸۷ متری دریا، زندگی می‌کند در حال حاضر تنها به آب‌های ایرانی جنوب ایران محدود شده و لذا سرنوشت آن، که آیا وضعیت حفاظتی آن بهبود خواهد یافت و یا بار دیگر و شاید این بار برای همیشه منقرض خواهد شد، تماماً به اقداماتی بستگی دارد که ما برای حفاظت از تنوع زیستی منحصر به فرد دریایی کشورمان انجام خواهیم داد.

وی گفت: علت نام‌گذاری «شاخک‌دار» برای این گونه آن است که دو زائده‌ی کوچک در قسمت سر حیوان که شبیه به شاخک هستند وجود دارد. رژیم غذایی این خانواده عمدتاً از ماهیان استخوانی کوچک، نرم‌تنان و سخت‌پوستان بستر دریاست و مانند بسیاری از گونه‌های سفره‌ماهیان دارای خار سمی در ناحیه دم است، اما این خار در بعضی افراد مشاهده نمی‌شود.

وی همچنین از کمبود اطلاعات درباره این گونه خبر داد و گفت: به طور کلی اطلاعات بسیار کمی از این گونه در دست است و تلاش داریم تا این گونه را بار دیگر با اطلاعات به روز شده و نمونه‌های جدید توصیف کنیم. چرا که نخستین توصیف این گونه تنها در نصف صفحه بدون هیچ تصویری و تنها بر اساس پنج نمونه اولیه انجام شده که یکی از نمونه‌های مفقود شده و چهار نمونه دیگر که در حال حاضر در موزه تاریخ طبیعی فرانسه نگهداری می‌شوند در دهه ۱۸۳۰ میلادی جمع‌آوری شده‌اند و به علت آنکه مدت بسیار زیادی از جمع‌آوری آنها گذشته، ریخت طبیعی خود را از دست داده‌اند.

وی تاکید کرد: مطالعات زیست شناسی که ما بر روی این گونه انجام می‌دهیم تماماً بر روی نمونه‌های مرده‌ای است که به طور ضمنی در تورهای صید ترال گرفتار شده و مرده‌اند.عطاقلی‌پور همچنین تصریح کرد: ما در حال حاضر به درستی نمی‌دانیم که در خلیج فارس و دریای عمان دقیقاً چند گونه از سفره‌ماهیان وجود دارند. بخشی از آن به علت کمی مطالعات انجام شده در منطقه است و بخش دیگر آن به خاطر ابهامات موجود در خصوص طبقه بندی سفره ماهیان در سطح جهانی است.

وی درباره تهدیدهای سفره‌ماهیان در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان همچنین اضافه کرد: به طور مشخص صید ترال و به طور عمومی تخریب زیستگاه‌ها و اکوسیستم‌های دریایی مهمترین تهدید برای سفره‌ماهیان محسوب می‌شوند.

عطاقلی‌پور افزود: طبق پایش‌های صورت گرفته در این پروژه تخمین زده می‌شود حدود ۵۰۰ شناور صیادی کوچک و بزرگ صید میگو در استان‌های بوشهر و هرمزگان در طول فصل صید میگو (در استان بوشهر نیمه دوم تابستان و در استان هرمزگان نیمه اول پاییز را در بر می‌گیرد)، نزدیک به ۱۰ میلیون سفره‌ماهی از گونه‌های مختلف را به طور ضمنی صید می‌نمایند که عمده آنها می‌میرند. در شرایطی که بیش از نیمی از ۳۶ گونه سفره ماهی که ما ضمن پایش‌های صورت گرفته در این پروژه در منطقه شناسایی کرده‌ایم در لیست سرخ IUCN به عنوان گونه‌های تهدید شده با یکی از علائم آسیب‌پذیر (VU)، در معرض خطر (EN) و یا به شدت در معرض خطر (CR) طبقه‌بندی شده‌اند.
اطلاع‌رسانی به صیادان و آموزش نحوه‌ی مقابله با این موضوع و نحوه‌ی صحیح نجات سفره‌ماهی‌ها از درون تور و همچنین استفاده از فناوری‌های جدید مربوط به کاهش صید ضمنی، می‌توانند قدم‌های موثری برای کاهش آسیب‌های ناشی از صید میگو برای سفره‌ماهیان در آب‌های جنوبی کشورمان باشند.

پروژه «حفاظت از کوسه ماهیان و سفره ماهیان ایران» به سبب یافته‌های موثری که در زمینه حفاظت از این آبزیان باستانی به دست آورده، جایزه بین‌المللی «آینده برای طبیعت» را در سال ۲۰۲۱ به خود اختصاص داده است.