روزگار اینترنت چگونه در دولت سیزدهم سیاه شد؟

گروه اقتصادی: عملکرد دولت سیزدهم در حوزه اینترنت و ارتباطات، از جمله مباحث کلیدی و پرتلاطم سال‌های اخیر بوده است. به گزارش اقتصاد۲۴،عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات پیشین، با وعده‌هایی چون تکمیل شبکه ملی اطلاعات، حمایت از حقوق کاربران و توسعه زیرساخت‌های ارتباطی وارد صحنه شد، اما با گذشت زمان، انتقاداتی جدی به سمت این عملکرد روانه شد، به طوری که عملکرد این وزارتخانه با تمرکز بر شاخص‌های کمی و کیفی اینترنت، تأثیرات فیلترینگ و محدودیت‌های ارتباطی و توسعه فناوری‌های جدید، یک نقطه سیاه در کارنامه کاری دولت سیزدهم و همچنین تاریخ ایران است!

فیلترینگ در سه دولت
فیلترینگ واژه‌ای نزدیک و همراه با اینترنت ایران است که البته تنها مختص به دولت سیزدهم نیست. طبق داده‌های غیررسمی، حدود پنج میلیون وب‌سایت مسدود شد. دسترسی به پهنای بالای ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه برای کاربران عادی ممنوع بود و اینترنت ۳G (روی موبایل) با تاخیری چندساله نسبت به بقیه دنیا، عرضه شد.

در دوره روحانی علاوه بر تلگرام، ده‌ها سرویس اینترنتی همراه، به‌خصوص پیام‌رسان‌هایی مانند وایبر، لاین، وی چت و سیگنال فیلتر شدند. تفکیک ترافیک داخلی از خارجی و محدودسازی هوشمند، یادگار تلخ دولت دوازدهم از روز‌های تاریک آبان ۹۸ است.

در دوران رئیسی نیز علاوه بر صد‌ها سرویس و اخلال روزمره روی فیلترشکن‌ها، هشت سرویس و بازی که در این فهرست آمده (اینستاگرام، واتس‌اپ، تیک‌تاک، گوگل پلی، اکس‌باکس، اسکایپ، کلش‌آوکلنز و لینکدین) هم فیلتر شدند که البته دوتای آن‌ها (اسکایپ و لینکدین) از فیلتر در آمده‌اند. دوران سیاه فیلترینگ و استفاده از الگوی فیلترینگ هوشمند دولت دوازدهم، نسخه دومی از روزگار تاریک اینترنت پدید آورد؛ یادگاری تلخ از پاییز سال ۱۴۰۱…

شبکه ملی اطلاعات و فیلترینگ، ادعا‌ها در مقابل واقعیت
به دولت سیزدهم بازگردیم. شبکه ملی اطلاعات، پروژه‌ای که با هدف ارتقاء امنیت و کنترل بیشتر بر ترافیک داخلی اینترنت معرفی شد، یکی از پروژه‌های استراتژیک دولت سیزدهم بود. با این حال، سیاست‌های دولت در راستای محدودیت‌های گسترده بر اینترنت جهانی، این پروژه را به مرکز انتقادات مبدل ساخت. در عمل، اجرای این شبکه با افزایش فیلترینگ پلتفرم‌های محبوب بین‌المللی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ همراه شد، که به گفته‌ منابع رسمی، موجب شد بیش از ۸۰ درصد کاربران ایرانی به استفاده از فیلترشکن‌ها روی آورند.

در حالی که زارع‌پور بار‌ها ادعا کرده است که تکمیل این شبکه منجر به قطع ارتباط کاربران با شبکه جهانی نخواهد شد، آمار‌ها خلاف این ادعا را نشان می‌دهند. بر اساس گزارش‌های منتشر شده توسط شرکت Ookla، میانگین سرعت دانلود اینترنت موبایل در ایران در سال ۲۰۲۴، حدود ۳۵ مگابیت بر ثانیه بوده است که نسبت به سال ۲۰۲۰، کاهشی معادل ۱۵ درصد را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، میانگین سرعت اینترنت ثابت نیز حدود ۱۸ مگابیت بر ثانیه بوده که نسبت به کشور‌های منطقه خاورمیانه بسیار پایین‌تر است.

پروژه فیبر نوری: واقعیت‌های پوشیده
یکی از اصلی‌ترین پروژه‌های زیرساختی در دولت سیزدهم، توسعه فیبر نوری بود. وزیر ارتباطات اعلام کرد که تا پایان سال ۱۴۰۲، ۷.۵ میلیون خانوار به فیبر نوری متصل شده‌اند، اما بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که از این تعداد، تنها ۵۰۰ هزار خانوار و کسب‌وکار به صورت فعال از این سرویس بهره‌مند هستند. این آمار نشان می‌دهد که نرخ پذیرش و استفاده از فیبر نوری در ایران هنوز به میزان قابل توجهی پایین است.

زارع‌پور به افزایش ۳۰۰ درصدی نقاط اتصال فیبر نوری اشاره کرده بود، اما بر اساس گزارش‌های منتشر شده، این رقم به دلیل نرخ پایین تقاضا و هزینه‌های بالا، همچنان کمتر از میزان پیش‌بینی شده است. علاوه بر این، از نظر فنی، شبکه فیبر نوری هنوز به توزیع بهینه و پوشش سراسری در مناطق شهری و روستایی نرسیده و بسیاری از نقاط کشور از این سرویس بی‌بهره مانده‌اند.

دولت الکترونیک: از ادعا تا پیاده‌سازی ناقص
در حوزه دولت الکترونیک نیز، دولت سیزدهم وعده‌های بزرگی مطرح کرد. طبق آمار رسمی، ۹۹ درصد دستگاه‌های دولتی به پنجره واحد خدمات هوشمند متصل شده‌اند و حدود ۵۰۰ خدمت به صورت آنلاین ارائه می‌شود. اما به گفته امیر ناظمی، رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات، بسیاری از این سرویس‌ها همچنان به صورت ناقص اجرا شده و تنها پوششی الکترونیکی بر روی فرآیند‌های سنتی افزوده شده است. گزارش‌های منتشره از سوی اتاق بازرگانی تهران نیز نشان می‌دهد که مدل پیاده‌سازی دولت الکترونیک در ایران از استاندارد‌های بین‌المللی فاصله دارد.به جای تسهیل‌گری و حذف کاغذبازی، سیستم‌های الکترونیکی جدید به تعدد سامانه‌های ناکارآمد منجر شده‌اند که نه تنها بهره‌وری را افزایش نداده‌اند، بلکه فرآیند‌ها را پیچیده‌تر کرده‌اند.

حمایت از حقوق کاربران: ناکامی در حراست از حریم خصوصی
حفاظت از حریم خصوصی کاربران در فضای مجازی یکی از وعده‌های دولت سیزدهم بود که تاکنون به طور مؤثری محقق نشده است. دستورالعمل‌های تدوین شده برای حفاظت از اطلاعات کاربران، با وجود مهلت‌های متعدد، هیچ‌گاه به طور جامع به مرحله اجرا نرسید. در سال ۲۰۲۳، چندین مورد از نشت گسترده داده‌های شخصی کاربران ایرانی گزارش شد که نشان‌دهنده ضعف ساختاری و نظارتی در این زمینه است. بر اساس گزارش‌های منتشر شده توسط شرکت‌های امنیت سایبری، طی سال سه سال اخیر موارد قابل توجهی نشت داده در فضای مجازی ایران ثبت شده و بیانگر عدم توانایی دولت در تأمین امنیت داده‌های شخصی کاربران است.

کاسبان فیلترینگ: مچکریم!
درحالی که دولت سیزدهم با فیلترینگ گسترده فضای مجازی از جمله اینستاگرام، یک میلیون شغل مستقیم و معاش ۹ میلیون نفر از کسب‌وکار‌های موجود در این پلتفرم را به قهقرا برد، اما ایجاد شغلی مهم به نام کاسبی فیلترینگ را به نام خود سند زد و به‌طور متوسط ماهیانه ۵ هزار میلیارد تومان از جیب مردم به حساب آن‌ها واریز کرد! فروشندگان فیلترشکن هرگز فکر نمی‌کردند که روزی دولت وقت تصمیماتی بگیرد که آن‌ها را به ثروت‌های افسانه‌ای برساند. شاید در خواب هم نمی‌دیدند که با وجود سخت‌گیری‌های شدید، همچنان هزاران مشتری وفادار خواهند داشت. دولت سیزدهم به‌جای تحقق وعده‌های انتخاباتی درباره رونق اقتصادی در فضای مجازی، در عمل به رونق و سودآوری برای فروشندگان فیلترشکن کمک کرده و این میراث را برای آیندگان نیز باقی گذاشت، سیاست‌هایی که به رشد و گسترش مشکلات بزرگ‌تر در فضای مجازی دامن زده است.

میراثی از ناکامی‌ها
با بررسی عملکرد سه ساله دولت سیزدهم در حوزه اینترنت، می‌توان نتیجه گرفت که این دولت نتوانسته است انتظارات اولیه را برآورده سازد. محدودیت‌های گسترده اینترنت، کاهش سرعت و کیفیت خدمات و عدم تحقق وعده‌های مهم مانند حمایت از حقوق کاربران و توسعه زیرساخت‌ها، همگی از ناکامی‌های این دولت محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، توسعه فیبر نوری و دولت الکترونیک، به رغم تلاش‌های دولت، همچنان با چالش‌های جدی مواجه است و نیازمند بازنگری اساسی در سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی است. به نظر می‌رسد که دولت آینده با میراثی از مشکلات و چالش‌های جدی در حوزه اینترنت و فناوری اطلاعات روبرو خواهد بود که برای رفع آن نیاز به رویکرد‌های خلاقانه و راهبردی خواهد داشت.