وضعیت سرد انتخاباتی در کشور حاکم است

گروه سیاسی: مهدی رفیعی بهابادی رئیس مرکز افکارسنجی ایسپا با استناد به مجموعه‌ای از نظرسنجی‌های انجام شده، به نکات مهمی در در تحلیل مشارکت مردم و عوامل موثر بر آن در انتخابات ریاست جمهوری اشاره کرد.
متن این تحلیل را در ادامه بخوانید:
تخمین مشارکت ۳۹ درصدی در انتخابات ۱۴۰۰
از شهریور ۹۹ تا ۲۵ فروردین ۱۴۰۰ چهار موج نظرسنجی انجام شده که میزان مشارکت در آن‌ها تغییری نکرده است. از میان پرسش‌شوندگانی که در این نظرسنجی‌ها به صورت تلفنی مورد پرسش واقع شده‌اند تنها ۴۳% گفته‌اند حتما در انتخابات شرکت می‌کنند. معمولا عدد واقعی حدود ۴% کمتر از نتیجۀ مصاحبه تلفنی است بنابراین می‌توانیم نرخ مشارکت مردم ایران را ۳۹% برآورد کنیم.
در مراکز استان، شهرهای کوچک‌تر و روستاها نرخ مشارکت با یکدیگر متفاوت است. در مراکز استان‌ها، شهرهای کوچک‌تر و استان‌ها نرخ مشارکت قطعی پاسخ‌دهندگان به ترتیب ۳۴%، ۴۱% و ۶۰% است که اگر طبق همین فرمول برآوردمان را اصلاح کنیم نرخ مشارکت در آن‌ها در حال حاضر به ترتیب عبارت است از ۳۰%، ۳۷% و ۵۶%. این وضعیت را می‌توان یک وضعیت سرد انتخاباتی تصور کرد.
نزدیکی نرخ مشارکت در انتخابات مجلس با انتخابات ریاست جمهوری
این وضعیت بسیار شبیه به وضعیت مشارکت در انتخابات مجلس در اسفند ۹۸ است. اگر قرار بود نرخ مشارکت در حال حاضر بیشتر از آن باشد باید نشان دهیم چه اتفاق مثبتِ مشخصی از آن تاریخ تا کنون رخ داده و نرخ مشارکت را افزایش داده است. چنین اتفاق مثبتی در این فاصله به چشم نمی‌خورد. شاید شرایط نامطلوب‌تر نیز شده باشد.
انتخابات ریاست جمهوری معمولا حدود دو سال بعد از انتخابات مجلس برگزار می‌شود و نرخ مشارکت در آن چندان از انتخابات مجلس قبلی دور نیست. اگر انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ که مشارکت در آن ۲۹% بیشتر نرخ مشارکت در مجلس قبلی بود را استثنا کنیم در بقیه موارد اختلاف مشارکت بیشتر از ۱۲% نبوده است. در انتخابات مجلس ۱۳۹۸ نرخ مشارکت ۴۳% بوده است.
فقدان امید به بهبود تاثیر آن در انتخابات
چند ماه بعد از روی کار آمدن حسن روحانی در آبان ۹۲ حدود ۵۶% از مردم ایران در نظرسنجی‌ها گفته بودند ما امیدوار هستیم وضعیت نسبت به دولت آقای احمدی‌نژاد بهتر شود. چند ماه پس از آن نیز در نظرسنجی‌های دیگری ۴۸% مردم پاسخ داده‌اند که ما امید زیادی به موفقیت دولت داریم. ۲۵% هم گفتند تا حدودی امیدواریم. یعنی نزدیک به ۷۵% نسبت به بهبود شرایط امیدوار بوده‌آند.
اما در شرایط فعلی تنها ۳۳% از مردم در پاسخ به سوال مشابه گفته‌اند بعد از انتخابات ما شرایط بهتری نسبت به الان خواهیم داشت. از سال ۹۲ تا کنون ۲۳% به جمع ناامیدها اضافه شده است.
در مورد ارتباط امید و مشارکت در انتخابات می‌توان به این نکته اشاره کرد که ۶۸% از کسانی که نسبت به بهبود شرایط بعد از انتخابات امیدوارند در فروردین ۱۴۰۰ گفته‌اند قطعاً در انتخابات شرکت می‌کنند در حالیکه نرخ مشارکت در میان کسانی که گفته‌اند وضعیت کشور بدتر خواهد شد تنها ۱۷% و در میان کسانی که گفته‌آند وضعیت کشور تفاوتی نخواهد داشت تنها ۲۵% است.
از مجموعه این سوالات می‌توان چنین نتیجه گرفت که بخش قابل توجهی از مردم در این مقوله احساس ناامیدی می‌کنند و به این نتیجه رسیدند که هر کسی که انتخاب شود قرار نیست وضعیت کشور بهتر شود.
ناامیدی نسبت به جریان‌های سیاسی
یک ماه قبل از دوازدهمین انتخابات ریاست جمهوری یعنی در اردیبهشت ۱۳۹۶ حدود ۲۸% از مردم خود را نزدیک به اصلاح‌طلبان و ۱۵% خود را به اصولگرایان نزدیک می‌دانستند. یعنی تقریباً ۴۳% از مردم خود را به یکی از این دو جریان‌ سیاسی نزدیک می‌دانستند. این عدد در بهمن ۹۸ حتی از نصف هم کمتر شده و به ۱۸% رسیده است. به عبارت دیگر ۹٫۳% از مردم خود را نزدیک به اصلاح‌طلبان و ۸٫۸% خود را نزدیک به اصول‌گرایان معرفی کرده‌اند. بقیه بیشتر گزینه هیچ‌کدام و تعداد کمی هم گزینه نمی‌دانم را انتخاب کرده‌اند.
کسانی که از اصلاح‌طلبان و اصولگرایان فاصله گرفته‌اند کسانی هستند مشارکت‌شان در انتخابات پایین‌تر است و نظرات به شدت رادیکالی درباره وضعیت کشور دارند. مثلاً ریزش حدوداً ۲۰%ی اصلاح‌طلبان به اصولگرایان اضافه نشده بلکه به کسانی که گفته‌اند هیچکدام یعنی همین افراد اضافه شده است. مردم تصور می‌کنند نه جریان اصلاح‌طلبی و نه جریان اصولگرایی توانسته‌اند کار در خوری برای ایشان انجام دهد.
افول شدید سرمایه اجتماعی از سال ۹۶
از سال ۹۶ سرمایه اجتماعی با شیب بسیار تندی کاهش یافته است. در نتایج نظرسنجی‌های پس از انتخابات ۹۶ می‌شد مشاهده کرد که امیدها کم ، نارضایی‌ها زیاد و اعتمادها کم شده است. افول سرمایه اجتماعی پس از اعتراضات ۹۶ و تلاطم‌های بازار به شدت افزایش پیدا کرد و در نظرسنجی‌های شهریور و مهر سال ۹۷ کاملا قابل مشاهده بود.
ناامیدی و بن‌بست پس از آبان ۹۸
در سال ۹۸ کمی وضعیت بهتر شده بود و به نظر می‌رسید مردم کمی خود را با وضعیت تطبیق داده‌اند. تا اینکه انتشار خبر افزایش قیمت بنزین ناگهان همه‌چیز را به هم زد. مردم از یک طرف با معترضان هم‌دلی می‌کردند و به آن‌ها حق می‌دادند و از طرف دیگر تصور می‌کردند با این اعتراض چیزی درست نمی‌شود. ناامیدی از اصلاح و راهکار ندانستنِ اعتراضات و حرکات‌های رادیکال عملا ایشان را به مردمی ناامید و به بن‌بست‌رسیده تبدیل کرد. نمی‌توان از چنین مردمی انتظار داشت در انتخابات با نرخ مشارکت بالا شرکت کنند.
تاثیر ۱۱ درصدی ساقط کردن هواپیمای اوکراینی در کاهش مشارکت در دی ۹۸
در ۱۷ دی ۹۸ پس از شهادت سردار سلیمانی یک نظرسنجی ملی به صورت تلفنی انجام شد. هنگام این نظرسنجی هنوز سقوط هواپیمای اکراینی اتفاق نیفتاده بود. تنها روز آخر آن با اتفاق هواپیمای اوکراینی تلاقی داشت، اگرچه در این تاریخ هم هنوز ماجرا روشن نشده بود. در این نظر سنجی ۴۷% مردم گفتند به صورت قطعی در انتخابات مجلس شرکت می‌کنند. بعد از آن که دلایل سقوط هواپیما روشن شد یعنی دو هفته پس از این تاریخ یک نظرسنجی دیگر انجام شد. در این نظرسنجی مشارکت قطعی در انتخابات به ۳۶% کاهش یافت در حالیکه هیچ متغیر موثر دیگری در این فاصله قابل مشاهده نبود. به عبارت دیگر می‌توان گفت همین متغیر به تنهایی مشارکت را ۱۱% کاهش داده بود.
تاثیر ۵ درصدی کرونا در کاهش مشارکت در بهمن ۹۸
پس از آن که تبلیغات انتخاباتی آغاز شد. در آخرین نظرسنجی حضوری ایسپا برای وزارت کشور در یکشنبه قبل از انتخابات نرخ مشارکت ۴۷% پیش‌بینی شد و در نظرسنجی تلفنی چهارشنبه هم پرسش‌شوندگان ۴۶٫۵% گفته بودند قطعاً در انتخابات شرکت می‌کنند که ما طبق تجربه تصور می‌کردیم مشارکت قدری از نتیجه نظرسنجی تلفنی بیشتر می‌شود و به ۵۰% هم می‌رسد اما با بالا گرفتن کرونا در اواخر بهمن ماه و اعلام رسمی آن دو روز قبل از انتخابات در چهارشنبه ظهر مورخ ۳۰ بهمن ۹۸ چنین افزایشی رخ نداد. بنابراین می‌توان گفت کرونا دست کم ۵% مشارکت در انتخابات مجلس در سال ۹۸ کاهش داده است.
کرونا و انتخابات ۱۴۰۰
همین الان هم مردم وقتی از مردم پرسیدیم اگر کرونا با همین وضعیت فعلی ادامه داشته باشد در انتخابات ۱۴۰۰ شرکت می‌کنید یا خیر بسیاری از پاسخ‌ها منفی است و نرخ مشارکت به ۳۹% نمی‌رسد. ۳۹% مشارکتی که در ابتدا عنوان شد با این فرض بیان شده که شرایط کرونا از الان بهتر باشد. یعنی اگر با موج جدیدی در ایام انتخابات مواجه شویم مشارکت حتما از این عدد کمتر خواهد بود.
افول سرمایه نهادی از ۸۴ تا ۹۷
سرمایه اجتماعی و فرهنگ سیاسی مردم از ۸۴ تا ۹۷ مورد سنجش قرار گرفته است. در تمام آیتم‌های سرمایه‌ اجتماعی افول جدی از سال ۸۴ تا ۹۷ اتفاق افتاده است.
عدم افول در نهادهای نظامی و بهداشت و درمان
وقتی اعتماد مردم به نهادهای سیستم پرسیده شده تنها دو نهاد، نهادهای نظامی در بحث امنیت و دیگری نهاد بهداشت و درمان با توجه به طرح تحول سلامت بوده‌اند که یا افول جدی نداشته یا اندکی رشد داشته‌اند.
اقتصاد و عدالت خواستۀ نخست مردم
متغیر احساس عدالت توزیعی و رویه‌ای در این مدت هر دو افول داشته است. اگر اقتصاد که خواستۀ نخست مردم است و همیشه ۷۰ تا ۸۰ درصد از مردم آن را به عنوان اولویت اول خود مطرح می‌کنند را کنار بگذاریم، عدالت با اختلاف زیاد خواستۀ اصلی مردم است.
تحلیل وضعیت مشارکت در انتخابات ۱۴۰۰
در سال ۹۶ پیش از شروع تبلیغات برآورد مشارکت حدود ۵۸% بود (۱۹% بیشتر از ۳۹% برآورد کنونی). در سال ۹۶ از میانه تبلیغات یک دو قطبی جدی شکل گرفت و مشارکت به بیش از ۷۳% افزایش یافت. در حال حاضر چنین دو قطبی در فضای کنونی قابل مشاهده نیست. سه عامل می‌تواند در تغییر مشارکت تاثیرگذار باشد:
*دو قطبی انتخاباتی و هیجانات انتخاباتی
*سرانجام مذاکرات برجام
*شرایط کرونا
اگرچه باید توجه داشت افزایش مشارکت در سال ۹۶ در شرایط اقتصادی بهتری رخ داد. وضعیت اقتصادیِ الان اصلا با سال ۹۶ قابل مقایسه نیست. مولفه‌های سیاسی و اجتماعی نیز متفاوت است. مردم احساس می‌کنند اصلاح‌طلب و اصولگرا را آزموده‌اند. اگرچه عملکرد شورای نگهبان نیز در بروز یا عدم بروز این دوقطبی موثر خواهد بود.
طبق نظرسنجی‌های انجام شده بین ۴۰ تا ۵۰ درصد معتقدند برجام وضعیت کشور را بهتر خواهد کرد. این عدد بین کسانی که گفته‌اند که در انتخابات شرکت می‌کنند یا شرکت نمی‌کنند تفاوتی ندارد.
مطابق نظرسنجی‌های انجام شده قوه قضاییه در مجموع وضعیت بدی ندارد و این ممکن است در وضعیت آقای رئیسی در انتخابات اثرگذار باشد. از طرفی با توجه به این که آقای رئیسی نقطه مقابل آقای روحانی در دور قبل بوده برخی ناراضیانِ روحانی نیز ممکن است به وی گرایش پیدا کنند.
آرای سیال در دورۀ انتخابات
آرای مردم در ایران سیال است. مثلا در سال ۹۶ طبق نظرسنجی‌های ما آقای روحانی ۴۱% رای داشت و در مناظره اول و دوم از این هم کمتر شد و به ۳۷% هم رسید. در مناظره سوم فضا تغییر کرد و در مناظره چهارم و سخنرانی‌هایی که در کشور انجام شد فضا کاملا دو قطبی شد و رای روحانی افزایش یافت. این مسئله در مورد آقای قالیباف و رئیسی هم در این انتخابات وجود داشت. در شروع انتخابات آقای قالیباف ۲۵% و آقای رئیسی ۱۷% رأی داشت. اما هنگامی که قالیباف به نفع رئیسی کنار کشید رأی‌اش به ۱۵% کاهش و رأی رئیسی افزایش پیدا کرده بود.
بنابراین، بسته به رقابت‌های پیش از انتخابات آرا ممکن است تغییر کند اما به هر حال شرایط فعلی با ۹۶ متفاوت است.
مردم را سیاسی‌تر از آنچه هستند تصور نکنید
فعالان رسانه مردم را گاهی مثل خودشان سیاسی فرض می‌کنند و باور نمی‌کنند ۱۵ تا ۱۶ درصد مردم اصلاً آقای رئیسی را نمی‌شناسند. بخشی از مردم هستند که اصلاً اخبار سیاسی را دنبال نمی‌کنند.
در پیمایش‌های فرهنگ سیاسی سال ۸۴ و ۹۷ با پرسیدن سوالات چندگزینه‌ای ساده مانند اینکه رئیس مجلس خبرگان چیه کسی است، روزنامه کیهان اصلاح طلب است یا اصولگرا، شرق اصلاح‌طلب است یا اصولگرا، کار شورای نگهبان چیست و … در مورد آگاهی سیاسی مردم پرسیده‌ایم. میانگین نمرات در هر دو سال ۳۲ از ۱۰۰ بوده است.
وضعیت کنونی رأی‌دهندگان ۹۶
تقریباً ۴۴% از کسانی که سال ۹۶ به آقای روحانی رای دادند در نظرسنجی‌های کنونی گفته‌اند قطعا رأی می‌دهند. یعنی ۵۶% یا رأی نمی‌دهند یا مردد شده‌اند. از میانِ رأی‌دهندگانِ سال ۹۶ آقای رئیسی ۶۳% گفته‌اند رأی می‌دهند.
از ۹% اصلاح‌طلب فعلی تنها ۳۸% گفته‌اند حتما در انتخابات شرکت می‌کنند و از ۸% اصولگرا ۶۲% گفته‌اند در انتخابات شرکت می‌کنند.
این تحلیل طی یک سخنرانی با عنوان ««آرایش افکار عمومی در آستانه تحول؛ افکار عمومی انتخاباتی ایرانیان» ایراد شده است.