خشکسالی؛ آژیر‌های خطر به صدا درآمده است

گروه جامعه: با آن سیل‌های سال ۹۷ که از زمستان شروع شد و خودش را تا بهار ۹۸ رساند، خبرها و گزارش‌ها و تحلیل‌ها مدتی به سمت بحران رفت و میزان آمادگی در برابر سیل. از سیستان‌و‌بلوچستان تا گلستان و خوزستان و فارس و لرستان، شهرها و روستاهای بسیار به آب نشستند، با آب رفتند و از همان زمان و با آن بارندگی‌ها بود که برخی کارشناسان سعی کردند نیمه پر لیوان را ببینند؛ زمزمه‌های ورود به «تر سالی» شروع شد.

قرار بود موج مصیبت‌های سیل را با آنچه قرار است به دنبال بیاید کمی راحت‌تر تحمل کنیم. قرار بود ‌ترسالی رویای سالیان دراز کشاورزان در مرکز و جنوب و شرق کشور را محقق کند؛ کسانی که سال‌ها است اگر هنوز در روستاهای‌شان مانده باشند، رویای کشت و کار بدون ترس و لرز دارند و در کنارش این ‌ترسالی مرهمی می‌شد برای حوزه انرژی، برای تامین انرژی، نوری در انتهای تونل. حالا دیگر راحت‌تر می‌توان دید که با چند ماه خوش بارش نمی‌شود برای دوران ترسالی پیش رو تصمیم گرفت، هشدارها مدت‌ها است که از راه رسیده‌اند، استان به استان و شهر به شهر دارند باز هم به مشاهده تاثیرات خشکسالی و کم‌آبی می‌نشینند.

همان زمانی که شایعات ورود به دوران‌ ترسالی در کشور آغاز شده بود، متخصصان با اشاره به میزان بهره‌برداری از منابع زیرزمینی و شرایط اقلیمی کشور هشدار می‌دادند که نمی‌توان با یکی، دو سال بارش آنچه در دوره‌های خشکسالی بر کشور گذشته است را نادیده گرفت و در انتظار معجزه نشست. سال گذشته زمانی که هنوز رضایت از بارش‌های جوی ادامه داشت، احد وظیفه، رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی به پانا توضیح داد: «هم بارش‌های سال گذشته خوب بوده است و هم بارش‌های امسال تاکنون بارش‌های خوبی بوده است. البته با نگاهی به گذشته نباید فراموش کنیم که ترسالی‌ها و خشکسالی‌ها به صورت نوسانی عمل کرده است و چیزی که غیرعادی عمل کرده بود خشکسالی طولانی‌مدت ۱۰ ساله بوده است.

در واقع می‌توانیم بگوییم که این تغییراتِ خشکسالی و ترسالی به صورت نوسانی است و اینکه دوسال وارد ترسالی شویم به این مفهوم نیست که به صورت بلندمدت وارد ترسالی شده‌ایم و خشکسالی نخواهیم داشت. با نگاهی به وضع بارش‌های ۲۰ سال اخیر متوجه می‌شویم که تعداد سال‌های خشکسالی در کشورمان بیش از سال‌های ترسالی بوده است و اگر بازه ۵۰ سال گذشته را درنظر بگیریم، روند بارش‌ها غیر از این دو سال اخیر، روند کاهشی داشته و روند افزایشی نبوده است.»

ناصر کرمی، اقلیم‌شناس و استاد دانشگاه یک سال قبل‌تر یعنی در همان فروردین ۹۸ که فرضیه‌های پشت سر گذاشتن خشکسالی مطرح می‌شدند هشدار داده بود که نمی‌توان بدون درنظر گرفتن واقعیت‌های علمی چنین موضوعی را مطرح کرد. او گفته بود: «اگر حوصله چنان جمع و تفریقی را ندارید، برای جست‌وجو در گوگل وقت بگذارید و دو کلیدواژه «خاورمیانه» و «تغییر اقلیم» را با هم جست‌وجو کنید. فقط مقالات دانشگاهی که توسط ژورنال‌های معتبر علمی منتشر شده‌اند را مورد توجه قرار دهید؛ بیش از ۹۰درصد مقالات بر خشک‌تر شدن خاورمیانه در سه دهه گذشته و البته تداوم این روند در دهه‌های پیش روی تاکید دارند.»

او همان تک‌جمله‌هایی که گاه و بی‌گاه در مورد عبور از بحران خشکسالی مطرح می‌شد را از جمله عوامل «خطرناک» دانست که موجب نادیده گرفتن آینده پیش رو می‌شوند: «از استاد سرشناسی نقل شده که «تغییر اقلیم می‌تواند ایران را مرطوب‌تر کند.» این حرف خطرناک است، چون هیچ منطق علمی ندارد و از سوی دیگر، سرود یاد مستان حوزه مدیریت آب خبر می‌دهد که اوضاع آنچنان هم خراب نیست. به صورت خیلی محدود ممکن است مثلا منطقه‌ای مثل چابهار به خاطر اثرپذیری از موسمی‌های اقیانوس هند مرطوب‌تر شود، ولی همچنان که گفته شد، اجماع مطلق تحقیقات علمی می‌گوید ایران خشک‌تر می‌شود.»

عبور از مرحله هشدار
حالا که قطعی گسترده برق دامان شهرهای بزرگ را گرفته و استان‌های مختلف درگیر احتمال قطعی و جیره‌بندی آب هم هستند دیگر مشخص است که آن هشدارها را نه تنها نمی‌توان نادیده گرفت بلکه دیگر شرایط ممکن است از حالت هشدار هم عبور کرده باشد. عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست هفته گذشته آب پاکی را روی دست همه ریخت: «جنگ آب که از استان‌ها آغاز شده به روستاها خواهد رسید، چراکه طبیعت ایران قربانی سیاست‌های کلان شده است و متخصصان کشور نیز باید بابت سکوت خود برابر تاریخ پاسخگو باشند.» کلانتری حتی صحبت از «محو شدن کشور» کرد و هشدار داد: باید به‌طور کل و هر چه سریع‌تر در مورد سیاست‌های کلان تجدیدنظر کرد. هرچه سریع‌تر این کار صورت نگیرد، کشور به مراتب ضررهای بزرگ‌تری را متحمل می‌شود.

امروز می‌گویند از سرشاخه‌ها یک قطره آب هم نباید به جازموریان برود. در سال ۱۳۵۱ شاید بیش از ۴۰ -۳۰ چاه آرتزین به سمت جازموریان بود که امروزه محو شده است؛ جازموریان محو شده و کشور در حال محو شدن است. مساله جیرفت نیست، مساله کشور است.» با این حال خود عیسی کلانتری به عنوان یکی از سرشناس‌ترین و منصب‌داران حوزه محیط‌زیست کشور قاعدتا باید در جایگاه پاسخگویی باشد، چراکه پژوهشگران و متخصصان حوزه آب و محیط‌زیست، به‌رغم آنچه او «سکوت» خوانده است، بارها در مورد وخامت وضعیت آب در کشور هشدار داده‌اند. حالا وضعیت پیش‌رو را می‌توان در قالب خبرهایی که از سراسر کشور می‌رسد هم دید.

احتمال جیره‌بندی آب در خراسان رضوی: خبرگزاری ایلنا روز ششم خرداد به نقل از محمد علایی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نوشت: «در سال آبی جاری تا اردیبهشت امسال تنها پنج میلیون مترمکعب آب وارد سدهای خراسان رضوی شده است، درحالی‌که میزان ورودی آب به سدهای استان در مدت مشابه سال گذشته بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب بوده است. در حال حاضر ۴۹درصد از ظرفیت سدهای استان آب دارد که این میزان در مدت‌ مشابه سال گذشته ۵۹درصد بوده است. میزان آبی که از ابتدای مهر سال ۱۳۹۸ تا ۲۸ اردیبهشت‌ماه سال ۹۹ وارد ۳۵ سد استان شده حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب بوده اما در بازه زمانی مشابه از سال ۹۹ تاکنون تنها حدود هفت میلیون آب پشت سدهای خراسان‌رضوی ذخیره‌ شده است که این شدت خشکسالی را نشان می‌دهد.»

با این مقدمات بود که او از احتمال جیره‌بندی آب صحبت کرد، هرچند همچنان معتقد است که آب آشامیدنی شهرها و روستاها در حد مجاز تامین می‌شود: «البته به هر طریق ممکن آب آشامیدنی شهرها و روستاها در حد مجاز تامین می‌شود اما چاه‌های غیرمجاز بسته‌ شده است و اجازه برداشت بیش ‌از حد مجاز به چاه کشاورزی داده نمی‌شود. امسال باید از بند «ز» ماده ۲۹ قانون توزیع عادلانه آب که گفته «دولت در شرایط حاد می‌تواند آب را جیره‌بندی کند» برای مصارف بالای بخش کشاورزی که ۸۵درصد آب استان را مصرف می‌کند، استفاده شود.» به گفته او یکی از چالش‌های بزرگ در کلان‌شهر مشهد با ۳،۵ میلیون نفر جمعیت، این است که تامین ۵۰ درصد از آب موردنیاز این شهر وابسته به آب‌های سطحی و سدها است و برای تامین آب این شهر حتی با حفر ۵۰ حلقه چاه نیز نمی‌توان بخشی از نیاز آن را تامین کرد.

اصفهان و شیوع بیماری‌های مرگبار بین حیات‌وحش: روز گذشته خبرگزاری مهر در گزارشی به وضعیت خشکسالی بی‌سابقه در استان اصفهان و خطراتی که جان حیوانات را تهدید می‌کند، پرداخت. حسین اکبری، معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط‌‌زیست اصفهان به مهر گفته است: «استان اصفهان به لحاظ اقلیمی و بارش درگیر خشکسالی‌های بسیار شدید و متوالی شده است که فشار مضاعفی را بر عرصه‌های زیست‌محیطی وارد می‌کند، سال آبی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ بی‌سابقه‌ترین خشکسالی و فراگیر در سطح استان اصفهان شاهد هستیم و مناطق حفاظت‌شده و عرصه‌های محیط‌زیستی نیز از این معضل مستثنی نیست و به‌شدت درگیرند. فصل تابستان و گرمای شدید در پیش است‌ و در این وضعیت احتمال شیوع بیماری‌ها، مرگ‌و‌میر حیات‌وحش، کاهش زاد و ولد و ناتوانی حیوانات در نگهداری از بچه‌های‌شان را دو چندان می‌کند؛ همچنین اثر بسیار بد و فراگیری که این وضعیت رقم زده این است که وحوش به هوای یافتن غذا به خارج از مناطق حفاظت‌شده مهاجرت می‌کنند.»

معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان گفته است که ورود و چرای دام‌های اهلی و استفاده مشترک دام‌ها از آبشخورهای حیات‌وحش، وحوش منطقه حفاظت‌شده کلاه قاضی را در دو سال اخیر درگیر بیماری مرگبار طاعون نشخوار‌کنندگان کوچک کرده و براساس آخرین آمارها بیش از ۶۰۰ راس کل و بز بر اثر این بیماری تلف شدند.

او همچنین اظهار می‌کند: «امسال شرایط بسیار سختی در مناطق چهارگانه محیط‌زیست استان ایجاد شده و بی‌شک حفاظت پایدار این عرصه‌ها نیازمند مشارکت همه اقشار و حمایت مسوولان در تامین اعتبارات لازم برای برون‌رفت از مشکلات و کاهش اثرات خشکسالی است. ما برای تامین علوفه حیات‌وحش و آب پایدار به‌شدت نیازمند اعتبارات مناسب هستیم.»

بحرانی‌ترین شرایط تامین آب پایدار برای زاهدان: خبرگزاری ایسنا روز گذشته به نقل از روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان در مورد شرایط بحرانی تامین آب پایدار در مرکز استان سیستان و بلوچستان خبر داد. روابط عمومی از قول علیرضا قاسمی، مدیرعامل آب و فاضلاب این استان نوشته است: «تامین آب پایدار، به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها در کشور تبدیل شده است، چراکه طی سال‌های گذشته با کاهش منابع آبی زیرزمینی مواجه شده و شاهد خشکسالی و بحران آب بوده‌ایم، اما همچنان خشکسالی با توجه به کاهش میزان بارش تداوم دارد.

هرچند وضعیت منابع آبی به دلیل کاهش نزولات آسمانی و برداشت‌های بی‌رویه در اغلب نقاط جمعیتی کشور خوب نیست، اما شرایط جنوب شرق کشور با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی این خطه به مراتب بحرانی‌تر بوده، به‌طوری که ۴۸درصد برداشت‌های آب برای شهرها و روستاهای سیستان‌و‌بلوچستان وابسته به منابع زیرزمینی است و این مساله بیش از ۱۸ شهر استان را با تنش آبی مواجه می‌کند.»