کدام مناطق پایتخت بیشترین فرونشست را دارند؟

گروه جامعه: فرونشست زمین، آرام و بی‌صدا می‌افتد، روزی نیم تا یک میلیمتر از خاک برخی نقاط تهران نشست می‌کند، اتفاقی که قابل بازگشت نیست. زمانی می‌گفتند اگر این رویه در تهران ادامه پیدا کند مجبور به تخلیه تهران می‌شویم، اما به این زودی‌ها این اتفاق نمی‌افتد برای همین است که بحران فرونشست زیاد جدی گرفته نمی‌شود و راهکار‌ها برای پیشگیری و کاهش روند آن به آرامی انجام می‌گیرد، به آرامی همان میلیمتر، میلیمتر خاکی که هر روز نشست می‌کند. اما همه نهاد‌های پژوهشی درخصوص ریشه آن اتفاق نظر دارند. علت اصلی فرونشست زمین، استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی است.

فرونشست می‌تواند باعث تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها، تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها، ایجاد اختلال در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از منابع مخازن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلابی شده و در نهایت تخریب شریان‌های حیاتی، زیرساخت‌ها و سازه‌های مهم را موجب می‌شود.

مناطقی که بیشترین میزان فرونشست را دارند
رصد‌های سازمان نقشه‌برداری از نقاطی که در تهران دچار فرونشست شده‌اند، نشان از گسترش قابل توجه نرخ فرونشست تهران در کمربندی آزادگان می‌دهد. همچنین گسترش فرونشست دشت شهریار به مناطق شهری ۹، ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ نتایج دیگر این رصد است، حتی این آسیب‌ها به سازه‌های مسکونی هم وارد شده است. این در حالی است که برخی مسوولان معتقدند وضعیت فرونشست‌ها به گونه‌ای نیست که برای ساکنان خطرآفرین باشد. سایت اقتصادنیوز هم بخش‌هایی از یک نامه محرمانه در خصوص نشست زمین در تهران را افشا کرده است. از راهرو‌های شورای شهر شنیده می‌شود که سازمان نقشه‌برداری کشور در نامه‌ای ابعاد بیشتری از این هشدار را توضیح داده است. در این نامه به دو محدوده که وضعیت فرونشست بحرانی شده و نسبت به سال ۹۵، ۳ برابر شده، اشاره شده است. گفته می‌شود حجم فرونشست در بخش‌هایی از منطقه مسکونی جنوب غربی شهر تهران کمربندی آزادگان، مجتمع مسکونی مصطفی خمینی که در سال ۹۵ به کمتر از ۱۰ سانتیمتر بود به بیش از ۲۰ سانت در سال ۹۹ رسیده است. همچنین فرونشست در منطقه چهاردانگه نیز چنین وضعیتی دارد.

فرونشست ۵ تا ۳۰ سانتی‌متری جنوب غرب تهران
رضا کرمی‌محمدی، رییس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، هم درباره فرونشست در تهران به رسانه‌ها گفته است که نظر مشترک همه کارشناسان بر وجود و گسترش سریع فرونشست در تهران است؛ لذا فرونشست زمین در بخش‌هایی از تهران و حوالی آن یک پدیده واقعی است که بر اثر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در حال رخ دادن است. علت آن هم این است که لایه‌های سطحی خاک که قبلا داخل خلل و فرج آن آب بوده است با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، آب خود را از دست داده و بر اثر وزن لایه‌های فوقانی به سمت پایین حرکت کرده و نشست رخ داده است.

به گفته او بر این اساس در نواحی جنوب غربی تهران سالانه از ۵ تا حتی ۳۰ سانتیمتر فرونشست گزارش شده است. پدیده فرونشست پدیده بحران‌زایی است که تاثیر عمده آن بر موضوع کشاورزی، فضای سبز و محیط زیست دشت تهران است. او در خصوص خطر فرونشست بر سازه‌های ساختمانی هم توضیح می‌دهد: فرونشست روی سازه‌ها هم می‌تواند اثرگذار باشد، ولی این تاثیر به نسبت بسیار محدود است و جای نگرانی در این خصوص نیست. سازه‌ها عموما زمانی دچار آسیب می‌شوند که بین دو بخش از سازه تغییر مکان نسبی بزرگی رخ دهد. به گفته کرمی معمولا این شرایط در مقیاس بزرگی که فرونشست دارد فقط در مرز‌های نواحی دارای فرونشست رخ می‌دهد و ممکن است در این نواحی آسیب‌های سازه‌ای مشاهده شود که آن هم تاکنون در شهر تهران مشکل قابل توجهی ایجاد نکرده است. اما به‌رغم اینکه خطر فرونشست برای سازه‌ها محدود است، ولی از نظر زیست محیطی و کشاورزی فرونشست، تهران را با آسیب و بحران جدی مواجه می‌کند و لذا این موضوع باید هر چه سریع‌تر مورد توجه قرار گیرد. خطر جدی و اصلی فرونشست در درازمدت برای محیط زیست و کشاورزی وجود دارد.

همه دلایل فرونشست زمین در تهران
آرش حسینی میلانی، رییس کمیته محیط‌زیست و عضو هیات رئیسه شورای شهر تهران در پاسخ به چرایی علت فروریزش‌های در شهر تهران و فرونشست‌های اطراف آن می‌گوید: شهر تهران ساختار توسعه‌ای دارد که این ساختار توسعه‌ای مربوط به ۱۰ سال گذشته نیست و می‌توان گفت از اوایل قرن گذشته بوده و توسعه آن شروع شده است.

او می‌اضافه می‌کند: مرکزگرایی به‌وجود آمده در تهران و جمعیت زیاد باعث شده پهنه‌های مختلف شهر و محدوده‌های شهری زیر بار بارگذاری قرار گیرند و تغییر کاربری‌ها و زوم‌بندی‌ها چندان متناسب با شرایط طبیعی شهر نباشد. او توان اکولوژیک دشت تهران و کوهپایه‌ها را مبنای مطلوبی برای بارگذاری‌ها و توسعه شهری نمی‌داند و اظهار می‌کند: رشد بی‌رویه و بدون مبنای شهر تهران عامل اصلی ایجاد آلایندگی‌ها و مشکلات محیطی پایتخت است و شهر‌هایی که توسعه و رشدشان مطابق برنامه است، تطبیق محیط را در نظر می‌گیرند و برای احداث مترو و زیرساخت‌های جدید توان طبیعی را مد نظر قرار می‌دهند.

رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران می‌گوید: تهران روی یک دشت آبرفتی قرار دارد و این دشت آبرفتی پتانسیل طبیعی این سرزمین است. مثلا در رودخانه کن تعدادی رود دره فصلی وجود دارد و چشمه‌ها و بارش‌ها به داخل سفره‌های آب زیر زمینی دشت تهران نفوذ می‌کند و تامین کننده چاه‌ها و قنوات هستند.

او اضافه می‌کند: یک پتانسیل آبی دیگر نیز در نقطه تلاقی ساختار کوهستانی و دشت شهر تهران وجود دارد که مخروطه افکن‌های بزرگی هستند و این مخروطه افکن‌ها که از کوهستان به سمت دشت شکل گرفتند آب را درون خود نفوذ دادند و منشأ منابع آب قدیم تهران شدند.

میلانی با بیان اینکه ما این مخروطه افکن‌ها را از بین بردیم و با ساخت و ساز و توسعه شهری که بخشی از آن اجتناب ناپذیر بوده مسیر را غیرقابل نفوذ کردیم، می‌گوید: علاوه بر این سیر طبیعی آن را به اشکال مختلف مثل ساختمان سازی‌های بلند مرتبه در شمال تهران و با احداث خطوط مترو که تغذیه کننده آب است قطع کردیم. بخشی از این مسائل اجتناب ناپذیر بوده، اما خطای اصلی آن بود که توسعه شهر تهران متناسب با توان طبیعی‌اش نبوده و این امر تاثیرگذار است.

او بیان می‌کند: وقتی از یک آبخوان بهره‌برداری بیش از حد می‌شود و ساختار آن را تغییر می‌دهند، روی آن تاثیر منفی می‌گذارد و واکنش نشان می‌دهد که فرو ریزش‌ها یا فرونشست‌ها یکی از واکنش‌ها است. از قدیم در شهر و حریم تهران قدیم فرونشست‌های لحظه‌ای و موردی وجود داشته است.

رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر عامل اصلی فرونشست در دشت‌های جنوبی تهران را برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی می‌خواند و می‌گوید: در تهران توانستیم این سفره را تغییر و جریان زیرزمینی را تحت تاثیر قرار دهیم و از این سفره برداشت کردیم.

عامل فرونشست در محدوده مرکزی و جنوب؛ شکستگی یا فرسودگی لوله آب است
به گفته میلانی؛ فرونشست در قسمت‌هایی که در محدوده مرکزی و جنوب تهران قرار دارد به دلایل شکستن یا فرسودگی لوله رخ داده و این با فرونشست کاملا فرق دارد و نقاط ضعفی است که در سیستم‌ها وجود دارد و به صورت نقطه‌ای رخ می‌دهد و پهنه‌های بزرگ در ابعاد گسترده را تحت تاثیر قرار نمی‌دهند.او می‌اضافه می‌کند: باید در تمام زمینه‌ها پایش زیر سطحی انجام شود. در این زمینه مقرر شد دستگاه اسکنر خریداری شود و کمیسیون عمران شورای شهر پیگیر این موضوع بود. این دستگاه لایه‌های زیرسطحی را اسکن و حفره‌های در معرض ایجاد را شناسایی و اعلام می‌کند تا پایدارسازی صورت گیرد.

عضو هیات رئیسه شورای شهر تهران، مساله اصلی پایتخت را از بین بردن و توسعه نامتوازن نظام اکولوژیکی که به صورت طبیعی در تهران وجود داشته و تغذیه می‌شده، دانسته و می‌گوید: اثرات اصلی آن را در جنوب غربی شهر تهران خارج از بافت شهری و در محدوده حریم شاهد هستیم که ناشی از برداشت آب زیرزمینی برای کشاورزی است، اما اگر به دشت آبرفت تهران هم توجه و این آبرفت را تغذیه نکنیم، برداشت آب زیرزمینی برای فضای سبز با پساب تصفیه شده این آبخوان هم دچار مشکل خواهد شد.

میلانی ادامه می‌دهد: شهر تهران فعلا مشکلی ندارد، چراکه فاضلاب‌ها و تغذیه‌ای که فاضلاب در شهر تهران دارد، بخشی از این سفره را کم می‌کند و تاثیر آبخوان تهران در مقایسه با آبخوان‌های دیگر زیاد نیست، اما اگر سعی کنیم ۱۴۰ یا ۱۵۰ متر مکعب آب برداشت شده از داخل بافت شهری را نصف کنیم، باعث تغذیه منابع آبی می‌شود که این موضوع نیاز به یک برنامه اصولی دارد و بسیار پر هزینه است.

او با تاکید بر اینکه باید روان‌آب ناشی از کوهستان را هم نفوذ دهیم، می‌گوید: این روان‌آب در حال حاضر نفوذ نمی‌کند و به خارج از محدوده شهر تهران منتقل می‌شود. اگر بتوانیم با مطالعات احیای رود دره‌ها که شهرداری شروع کرده، کار را پیش ببریم، بخشی از رسالت انجام می‌شود تا نفوذ از طریق بستر رودخانه‌ها که از شهر تهران آزاد می‌شوند، از داخل آبخوان شهر تهران انجام گیرد که این کار دوم است.

اقداماتی که مدیریت شهری برای کنترل فرونشست انجام داد
رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران در پاسخ به پرسشی مبنی بر اقدامات مدیریت شهری برای کاهش این اتفاق، اقدام اول را تفاهم‌نامه وزارت نیرو برمی‌شمارد و عنوان می‌کند: پروژه‌ها در مناطق پنج و شش به مرحله بهره‌برداری خواهد رسید و مقرر شده پساب تصفیه شده شهرک غرب و اکباتان را برای استفاده فضای سبز استفاده کنند.

او اضافه می‌کند: همچنین درباره مدیریت مصرف آب از طریق هوشمندسازی چاه‌ها و تغییر الگوی کشت دو کار مهم صورت گرفت که یکی ایستگاه تحقیقات فضای سبز شهرداری است که راه‌اندازی شده و دیگری باغ گیاه‌شناسی تهران است که تفاهم‌نامه مشترک با شهرداری و دانشگاه تهران را دارد و باغ گل‌ها را نیز افتتاح کرده‌اند. محدوده رو به روی آن نیز که در امیرآباد است، محلی برای تحقیق در مورد جایگزین الگو‌های کشت می‌شود و مقدمات حداقل دو کانون برای تحقیق و جایگزین کردن چمن با گیاهان بومی و پوششی فراهم خواهد شد.

میلانی سرعت این اقدامات را کند می‌خواند و می‌گوید: این امر به سرعت رخ نمی‌دهد، چراکه نمی‌توانیم چمن را جایگزین کنیم و به جای آن‌ها گونه‌های مقاوم‌تر کاشته می‌شود و به تدریج مصرف آب را در سطح شهر تهران کاهش می‌دهد.او درباره برنامه اصلی برای کاهش فرونشست‌ها در تهران عنوان می‌کند: طی مدت ۱۰ سال برداشت از سفره را از طریق چاه‌ها کاهش خواهیم داد که همچنان کار نفوذ پذیری رود دره‌ها به دلیل کمبود اعتبارات شروع نشده است.

سهم بالای مصرف آب کشاورزی در تهران
به گفته رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران، مصرف آب کشاورزی در استان تهران حدود دو و چهار دهم میلیارد متر مکعب در سال است و مصرف آب شرب برای این استان حدود یک و نیم میلیارد متر مکعب است و استان تهران مصرف آب قابل توجهی دارد که سهم کشاورزی آن بیشتر است و یک و دو دهم میلیارد متر مکعب آب کشاورزی از آب زیرزمینی تامین می‌شود.

میلانی در مورد آب شرب تهران نیز عنوان می‌کند: حدود ۷۸۲ متر مکعب آب شرب سطحی است و ۷۰۶ میلیون متر مکعب آن از منابع زیرزمینی تامین می‌شود؛ اما تامین منابع کشاورزی زیرزمینی حدود یکصد میلیون متر مکعب بیشتر است؛ یعنی در تامین شرب و کشاورزی استان تهران به آب‌های زیرزمینی متکی بوده و معنایش این است که آب‌های سطحی تهران پاسخگو نیست و از استان‌های اطراف هم آب گرفته تا آب را کامل تامین کند و به اجبار از آب زیرزمینی استفاده می‌کند.

او ادامه می‌دهد: دشت ورامین یکی از کانون‌های فرونشست است و سالانه حدود ۸۰ میلیون متر مکعب کسری مخزن دارد که تجمیع آن نزدیک به دو میلیارد و ۳۵۰ میلیون است. کسری تجمعی آبخوان محدوده تهران-شهریار یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون است و ۵۰ میلیون متر مکعب از ورامین کمتر است؛ اما باز هم رقم بالایی است و دشت‌های دیگر تهران هم به تناسب دچار مشکل هستند، اما این دو دشت که مجاور شهر تهران هستند وضع خوبی ندارند و کسری زیادی دارند، به این دلیل است که کشاورزی در این دشت‌ها غلبه دارد.

عضو هیات رئیسه شورای شهر تهران تصریح می‌کند: استان تهران با کم‌آبی مواجه است و باید سالانه برداشت‌ها را کاهش دهیم. از این رو وزارت نیرو و دستگاه‌های دیگر برنامه‌ای را تنظیم و هدفگذاری کردند تا بتوانند میزان سالانه را کاهش دهند که بر اساس این برنامه میزان کاهش سالانه تا سال ۱۴۰۵، ۴۲۰ میلیون متر مکعب تخمین زده شده و بخشی از آن بر عهده شهرداری است که این کاهش را در ۱۰ سال پذیرفته و همه دستگاه‌هایی که عضو این کارگروه هستند متعهد شدند تا سال ۱۴۰۵، ۴۲۰ میلیون متر مکعب مصرف خود را کاهش دهند.

سهم بزرگ کشاورزی در فرونشست‌های زمین
میلانی معتقد است: بخش کشاورزی در فرونشست‌ها سهم عمده‌ای دارد. ۳۱۵ میلیون متر مکعب آب استفاده شده مربوط به کشاورزی در کل استان تهران، دو میلیون متر مکعب آن فضای سبز است، این یعنی ۷۵ درصد مربوط به بخش کشاورزی است و عمده اش مربوط به شهر تهران است.او همچنین در رابطه با هدف‌گذاری در بخش آب شرب می‌گوید: یک هدف گذاری حدود ۴۷ میلیون متر مکعبی برای سال ۱۴۰۵ در نظر گرفته شده که باید این مقدار مصرف آب شرب را کاهش دهند. کاهش مصرف آب شرب حدود ۱۱ درصد و از فضای سبز شهر تهران بیشتر است.

رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران ادامه می‌دهد: در این قسمت شرکت آب و فاضلاب نقش بسزایی دارد که فعالیت‌های مختلفی نیز انجام می‌دهد؛ از جمله بازسازی خطوط لوله‌های فرسوده و شبکه آبرسانی فرسوده شهر تهران که هر ساله باید تعویض شود تا جلوی هدر رفت آب گرفته شود و شورای شهر در این قضیه کمک خوبی به شهرداری کرده و از طریق تبصره ماده ۳ رقمی در نظر گرفته تا شرکت آب و فاضلاب بتواند بخشی از بودجه خود را به کاهش مصرف آب اختصاص دهد.

میلانی با تاکید بر اینکه کمک شورای شهر کفایت نمی‌کند، اظهار می‌کند: اگر بخواهیم کار بزرگ و جدی انجام دهیم، حتما حمایت دولت لازم است و مسئولیت اصلی همچنان با دولت مرکزی است. یک بخش کاهش مصرف قسمت نرم‌افزاری و اجتماعی است که شهرداری باید اطلاع رسانی کند و جامعه مدنی در موضوع درگیر شود و در این قضیه باید حمایت طلبی را راه بیاندازیم تا همه به کاهش مصرف آب شرب در تهران کمک کنند.

او اضافه می‌کند: شهرداری از نظر تبلیغاتی آمادگی کمک‌رسانی را دارد و مهم این است که کارزار جدی در این قضیه ایجاد شود و کمپینی شروع به کار کند که واقعا به کاهش مصرف آب منجر شود، برای رفتار مصرف کننده تاثیر با ثباتی باشد و به الگوی غلط مصرف برنگردد.

ضرورت انسداد چاه‌های غیرمجاز
میلانی می‌گوید: در بخش کشاورزی نیز انسداد چاه‌های غیر مجاز، اصلاح الگوی کشت و حمایت از کشت گلخانه‌ای که برای کشاورزان فایده بیشتر و هم مصرف آب کمتری دارد باید نیز اتفاق بیفتد.رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران با بیان اینکه دستگاه‌های مختلف باید در قالب کارگروهی سازگاری کم آبی را لحاظ کنند، می‌گوید: در این صورت می‌توان با یک برنامه زمان‌بندی سال به سال مصرف را کم کرد، چراکه امکان کاهش مصرف آب به شکل یکباره وجود ندارد و رفتار ما با طبیعت و رفتارمان در قبال سیستم آبی شهر به تدریج رخ داده و به تدریج آثار و نشانه‌های آن پیدا شده است.

میلانی فرونشست را یک هشدار جدی برای ساکنان شهر تهران و ساکنان شهر‌های اطراف دانسته و می‌گوید: اکنون این فرونشست در بخش کشاورزی رخ می‌دهد و خسارت وارد شده اگر گسترش پیدا کند و به تاسیسات زیربنایی و بافت مسکونی برسد جبران ناپذیر خواهد بود و ابعاد آن نجومی خواهد شد؛ پس لازم است همه نسبت به مساله آب در استان تهران احساس وظیفه مشترک کنیم و همگان موضوع را جدی بگیریم، لذا امیدوارم با کار مشترکی که انجام می‌دهیم میزان مصرف آب کاهش یابد.