نقش محصولات زراعی دیم در تأمین امنیت غذایی کشور

کلمه نیوز – طبق آمار سازمان ملل در سال ۲۰۲۴، ۷۰ درصد از منابع آب شیرین جهان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک کشورمان میزان بارندگی در ایران به طور میانگین ۲۵۰ میلی متر و کمتر از یک سوم میانگین جهانی با ۸۰۰ میلی متر بارش است که این مسئله، ایران را در جرگه کشور‌های کم آب قرار می‌دهد. مسئله کمی بارش و موضوعاتی مانند گرمایش زمین، خشکسالی‌های پی در پی و کاهش آب‌های سطحی و زیرزمینی و مهمتر از همه نیاز به خودکفایی در محصولات اساسی سبب شده است امروزه توجه ویژه‌ای به سنت کشاورزی پیشینیان شود و کشت دیم یا خشک در دستور کار دولت‌ها و سازمان‌های جهانی قرار گیرد به طوری که فائو سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد برنامه‌های بسیاری از جمله آموزش صحیح کشاورزان برای گسترش کشت دیم در جهان با هدف مبارزه با سوء تغذیه و گرسنگی پیشنهاد دهد.

مؤسسه تحقیقات دیم – سرارود

دیم‌کاری در ایران نیز سابقه‌ای چند هزارساله دارد. تحقیقات دیم در ایران از سال ۱۳۰۹ با جمع آوری توده‌های بومی گندم آغاز شده است. فعالیت‌های تحقیقاتی مربوط به محصولات دیم تا سال ۱۳۷۰ در موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر انجام می‌شده است و در سال ۱۳۷۱ با همکاری مرکز تحقیقات کشاورزی مناطق خشک(ICARDA) موسسه تحقیقات کشاورزی دیم فعالیت خود را در ۵ ایستگاه اصلی و ۹ ایستگاه فرعی در مناطق آگروکلیمایی سردسیری، گرمسیری، نیمه سردسیری و معتدل دیم شامل غلات(گندم نان، گندم دوروم، جو و تریتیکاله)، حبوبات(نخود و عدس)، دانه‌های روغنی(کلزا، آفتاب گردان و گلرنگ) و علوفه آغاز کرد. ایستگاه سرارود کرمانشاه نخستین و یکی از مهمترین ایستگاه‌های دیم کشور است. بخش‌های تحقیقاتی این موسسه در چهار بخش غلات، حبوبات، دانه‌های روغنی و علوفه در زمینه‌های به نژادی و به زراعی بر روی مشکلات موجود کشور در کشاورزی دیم تحقیقات لازم را انجام می‌دهد و نتایج بدست آمده را به دستگاه‌های اجرایی و مراکز تصمیم گیری ارائه می‌کند.

کشت دیم گندم – بهبهان

به گفته فرامک عزیزکریمی، مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسی وزارت جهاد کشاورزی و دبیر طرح جهش تولید در دیم زار‌های ایران، در حال حاضر مقدار اراضی قابل کشت دیم در کشور ۹ میلیون هکتار است که سالانه در ۶ میلیون هکتار آن کشت دیم و مابقی به صورت آیش رها می‌شود و فعلا بیش از ۸۰ درصد کشت سالانه دیم زار‌های کشور گندم یا جو بوده که باید تنوع داشته باشد و محصولات جدیدی مثل حبوبات، نخود، عدس، علوفه‌هایی از خانواده یونجه و حتی گیاهان روغنی مثل کلزا، کاملینا، گلرنگ و حتی گیاهان دارویی را وارد کنیم تا بتوانیم تنوع کشت را بهبود ببخشیم و حتی در این شرایط به حفظ خاک و ارتقای مواد آلی خاک و فیزیک و شیمی خاک کمک کنیم.

مالچ پاشی

همچنین استفاده درست از روش‌های این نوع کشت مثل مالچ پاشی، شامل پوشاندن خاک اطراف گیاه با لایه‌ای از مواد آلی مانند پوست کاه یا برگ که به حفظ رطوبت خاک و سرکوب علف‌های هرز کمک می‌کند؛ خاک ورزی عمیق که در آن خاک را برای نفوذ و نگهداری بهتر آب سست می‌کنند؛ کاشت با فاصله بوته‌ها و گیاهان برای کاهش رقابت برای آب و در نهایت انتخاب محصولات مناسب کشت دیم مانند گوجه فرنگی، زیتون، گندم، جو، ذرت، نخود، کلزا، گلرنگ، که به طور طبیعی سازگاری بیشتری با کشت خشک دارند قادر است بهره وری را بالا بالا ببرد و این کشت را اقتصادی و به صرفه کند.

دیم کاری – هند

از سال‌ها پیش بسیاری از کشور‌ها از جمله کشور‌های در حال توسعه به منظور خودکفایی به سمت این شیوه سنتی سوق پیدا کرده اند. کشور‌هایی مانند هند و ترکیه گام‌های مؤثری در این مسیر برداشته اند. هند از لحاظ ارزش تولید محصولات کشاورزی دیم رتبه اول را در دنیا به خود اختصاص داده است و ۴۰ درصد از مواد غذایی مردم هند با حدود یک و نیم میلیارد نفر جمعیت از طریق کشت دیم تأمین می‌شود.

همچنین استرالیا که در بعضی از مناطق آن میانگین بارندگی، مشابه ایران و در حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر در سال است و از دهه ۸۰ میلادی با خشکسالی‌های پیاپی دست و پنجه نرم می‌کند برای ذخیره آب، حفظ مواد عالی خاک و بهره مندی از آب سبز یا آب بارندگی اقدامات ویژه‌ای در زمینه کشت دیم و کشاورزی حفاظتی و بدون شخم انجام داده است.

اما پیشینه این روش کشاورزی که مخصوص کشت محصولات زراعی در مناطقی با خشکسالی و بارندگی کم است به ۱۱ هزار سال پیش در مناطق بین النهرین می‌رسد جایی که برای نخستین بار آغاز اهلی شدن گندم و جو صورت گرفته است. در مناطق غرب آسیا، مدیترانه و شمال آفریقا نیز این نوع کشاورزی رونق داشته است و چینی‌ها ۸ هزار سال پیش با این روش به زراعت می‌پرداختند.

کشت دیم – هندوانه

محصولات زراعی دیم نقش به خصوصی در تأمین امنیت غذایی کشور دارد و دیم زار‌ها معاش تعداد بسیاری از مردم را بر عهده دارد و نسبت به کشاورزی سنتی مزایایی دارد از جمله کشاورزی پایدار را ترویج می‌کند زیرا به مصرف آب کمتری نیاز دارد. در نتیجه گزینه جذابی برای مناطقی است که با کمبود منابع آبی محدود و خشکسالی مواجهند. این نوع صرفه جویی در آب کشت دیم را به عمل دوستدار محیط زیست تبدیل می‌کند. همچنین در کشت دیم به علت تنش آبی رشد عمیق تر، ریشه پیچیده‌تر و قوی‌تر می‌شود که سبب می‌شود مواد مغذی به طور موثرتری از خاک گرفته شوند و محصولات به دست آمده با وجود کوچکتر بودن خوش طعم‌تر و با کیفیت‌تر باشند.

کشت دیم – گوجه فرنگی

اگر چه محصولات متعددی با کشاورزی دیم شکوفا می‌شوند، اما چالش‌هایی در این مسیر وجود دارد. از جمله اینکه برای هر گیاه فضای بیشتری لازم است و ریشه‌ها باید عمیق‌تر و گسترده‌تر شوند تا رطوبت را پیدا کنند. مورد بعد اینکه اِعمال نادرست شیوه‌های کشاورزی دیم می‌تواند فاجعه آفرین بوده و فرسایش خاک را به دنبال داشته باشد. به همین سبب مزارع آیش در چرخه تناوب زراعی مهم هستند. همچنین کالا‌های دیم هزینه بیشتری در هر واحد دارند و گاهی محصول حاصل از برداشت ممکن برای برخی از کشاورزان سودآور نباشد. در نهایت گرچه محصولات دیم مغذی‌تر و متراکم ترند، اما به علت زرق و برق نداشتن از لحاظ بصری و کوچکتر بودن نسبت به محصولات کشت سنتی متقاعد کردن مشتریان برای خرید آنها مشکلاتی به همراه دارد.

در حال حاضر کشور ما چالش‌های متعددی در مسیر کشت دیم پیش رو دارد که برنامه ریزی صحیح و پیگیری اجرای آن توسط مسئولان، حمایت از کشاورزان و تولیدکنندگان برای افزایش مشارکت، تنوع بذر‌های با کیفیت و تناوب زراعی، رعایت تاریخ کشت در زمان بارندگی‌های مؤثر، آموزش صحیح کشاورزان، میزان مصرف بذر در هر واحد سطح، عمق کاشت، اقتصادی بودن کشت دیم، رعایت الگوی کشت، مصرف کود‌های شیمیایی و… که با استفاده از نظر کارشناسان این حوزه و الگوگیری از کشور‌های موفق می‌توان ضمن خودکفایی، تأمین امنیت غذایی و اشتغال پایدار به جمع برترین‌ها در سطح جهانی رسید.