فاجعه سدسازی‌های ناموفق در فارس

‌به گزارش ایلنا، گزارش پیشرو روایتی از سدسازی‌های ناموفق چند دهه اخیر در استان فارس است و تکرار دوباره تاریخ. جای تامل است که با وجود جانمایی‌های اشتباه و هشدار مداوم کارشناسان، اصرار برای احداث سد در بالا‌دست شیراز با چه هدف و انگیزه‌ای دنبال می‌شود؟هدف از احداث سد سیوند در آن مقطع جلوگیری از خسارت سیلاب به دشت مرودشت و کربال بود که در این شرایط آب سیلاب در داخل سد سیوند ذخیره و بعد از سیلاب وارد رودخانه کر می‌شد اما آب سد را با وسایل مختلف از‌جمله گذاشتن موتور پمپ در دریاچه و رودخانه کر مورد استفاده کشاورزی قرار دادند و با کشت برنج در بالا دست نه تنها آب های زیر زمینی این منطقه را به قهقرا بردند باعث شدند تا مشکلات متعددی در حوزه آبی و حتی پدیده هایی مانند فرونشست در نزدیکی های تخت جمشید و نقش رستم رخ دهد.

سد سیوند، در منطقه پاسارگاد با چند برابر قیمت تخمینی و طولانی‌تر از پیش‌بینی‌ها ساخته شد و با آبگیری خود تالاب های طشک، بختگان و کم‌جان را خشک و گونه‌های جانوری این دریاچه‌ها را نابود کرد.با وجود هشدار کارشناسان منابع طبیعی و محیط‌زیست در زمان تاسیس، رفته‌رفته آبگیری سد سیوند با جانمایی اشتباه و قرار گرفتن در نقطه آبرفت درشت‌دانه با مشکل مواجه شد و هیچ آبی در این سد ذخیره نشد.

حالا که روزگار خشکسالی فارس فرا رسیده است، بار دیگر از این سد که طرح اولیه ساخت آن ٣۶ سال پیش ارائه شد، سخن به میان آمده است؛ کارشناسان «اجرای سد تنگ سرخ در شیراز را به مشابه سد سیوند قلمداد می‌کنند» و معتقدند با اجرای این طرح «خشک شدن دائمی دریاچه مهارلو دور از انتظار نیست».

سد تنگ سرخ نیز بیش از یک دهه اخیر همواره محل مناقشه موافقان و مخالفان این پروژه بوده است.
هرچند که در طول سالیان متمادی مجریان سد تنگ سرخ، با جایگزینی دولت‌ها خیز‌های عملیاتی برای این پروژه برداشتند اما هر بار با مخالفت شدید محیط‌زیست مبنی‌بر فقدان ارزیابی و ملاحظات زیست‌محیطی اجرای این سد متوقف شد.مهمترین موارد مخالفت از‌بین‌رفتن رویشگاه و عرصه‌های جنگلی و همچنین سست بودن زمین منطقهٔ و وجود دو گسل فعال در جوار آن از‌جمله گسل زلزله‌خیز سبزپوشان است که ساخت آن تهدید جدی برای مردم شیراز قلمداد می‌شود.

سد سیوند در هیچ مقطع زمانی آبگیری نشد
دبیر گروه مردمی دیده‌بان استهبان با بیان اینکه مطالعات احداث و راه اندازی سد سیوند از قبل انقلاب انجام شده بود، می‌گوید: در آن زمان یک سری ایرادات به احداث و راه اندازی سد سیوند گرفته شد و در زمان آبگیری آن اعتراضات زیادی توسط کارشناسان انجام گرفت اما مورد قبول واقع نشد؛ سیاست بر این بود که سد سیوند راه اندازی و احداث شود.رسول حاج باقری  می‌افزاید: سد سیوند در هیچ مقطع زمانی آبگیری نشد و در بهترین حالت بیش از ١٠٠ الی ١۵٠ میلیون متر‌مکعب آب در پشت سد قرار داشت که عمده حجم این آب‌ها هم سیلاب‌ها بودند.

افزایش برنجکاری با بالا آمدن آب سطح منطقه
حاج باقری ادامه می‌دهد: سد سیوند از آنجا که مانع آب به سمت دریاچه کر و بختگان بود باعث شد تا سفره‌های آب زیر‌زمینی آب‌دار شوند و سطح آب در این منطقه بالا بیاید، این موضوع باعث افزایش برنجکاری در اطراف بالای سد سیوند و منطقه مرودشت شد که آسیب‌های جدی به این بخش وارد آمد.

دبیر گروه مردمی دیده‌بان استهبان با اشاره به اینکه احداث سد سیوند منجر به افزایش برداشت آب در منطقه بالا‌دست و در‌نهایت سبب حفر چاه‌های متعدد در منطقه مرودشت و اطراف آن شد، خاطرنشان می‌کند: سد سیوند باعث آسیب به دریاچه بختگان و ۵ شهرستان فارس شد و در یک دهه گذشته بزرگترین انجیرستان دیم در استهبان در حال خشک شدن است.

به اعتقاد وی باغداران استهبان طی سال‌های گذشته به آبیاری درختان روی آورده‌اند و ادامه می‌دهد: با‌توجه‌به وجود ٢۵ هزار هکتار انجیرستان در منطقه استهبان با روزانه ٢ نوبت آبیاری انجیر‌ها توسط باغداران و کشاورزان حجم بسیار زیادی از آب استفاده می‌شود.دبیر گروه مردمی دیده‌بان استهبان با بیان باغداران هم حق دارند که بخواهند درختان را آبیاری کنند، می‌گوید: متاسفانه احداث سد سیوند آسیب بسیار جدی به حوزه آبی استان و دریاچه بختگان وارد کرد.

حاج باقری معتقد است هیچ دلیل توجیه و منطقی پشت احداث سد سیوند وجود ندارد و سیاست‌های اشتباه باعث راه اندازی آن شد، خاطرنشان می‌کند: در بازدید‌های می‌دانی طی سال‌های ٩٧ و ٩٨ از سد سیوند تنها یک بستر آب بسیار کم‌ پشت سد وجود دارد.وی می‌گوید: در یک مقطع زمانی جاده‌ای برای عبور از نی ریز به شهرستان خرامه به بهانه اتصال معادن نی ریز و قطرویه به مرکز استان تعریض شد اما کاهش ۴٠ کیلومتری این مسیر آسیب‌های زیادی به اکو سیستم حوزه بختگان وارد کرد.

دبیر گروه مردمی دیده‌بان استهبان با اشاره به اینکه در نظر نگرفتن تاثیرات زیست‌محیطی در پروژه‌ها باعث می‌شود که ارزیابی دقیقی از طرح و ایده اولیه پروژه‌ها انجام نشود، می‌افزاید: سیاستمداران در انجام برخی پروژه‌ها بدون توجه به آسیب‌ها و نظرات کارشناسان حوزه تخصصی، طرح‌های خود را عملیاتی می‌کنند.

‌‌وجود گسل‌های متعدد در منطقه سیوند
رئیس مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور نیز می‌گوید: سد‌های زیادی در کشور وجود دارند که آبگیری نشدند و علی‌رغم مطالعه جهت احداث آن‌ها اما در پیشرفت متوجه می‌شوند که ضخامت آبرفت زیاد است و باعث آب دزدی می‌شوند.طهمورث یوسفی با اشاره به اینکه وجود عوامل متعددی مانند خشکسالی‌ها و….. اجازه آبگیری به این سد‌ها را نمی‌دهد، می‌افزاید: قبل از احداث سد سیوند موضوعاتی مبنی بر رسیدن آب به نزدیک آرامگاه قبر کورش مطرح بود و امکان تحت‌تاثیر قرار دادن آرامگاه نیز وجود داشت که این اتفاق رخ نداد.

رئیس مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور تصریح می‌کند: شکست و گسل در بسیاری از مناطق وجود ندارد اما شناسایی نقاط ضعف باید در ابتدای آغاز هر طرح و پروژه‌ای انجام شود.وی با اشاره به اینکه دلایل مختلفی مبنی بر آبگیری نشدن سد سیوند وجود دارد، یادآور می‌شود: حذف منابع آبی بالا‌دست به دلیل خشکسالی، فرار آب در زیر سد و … از عوامل آبگیری نشدن سد سیوند است. سد سیوند از لحاظ زمین‌شناسی و مهندسی تاج نسبت به روند ساختار‌های موجود بد‌نیست اما وجود گسل‌های متعدد در منطقه سیوند و در جایی که این سد واقع شده است مشکل ساز شده است.

سد سیوند بر روی آهک احداث شده است
پدر علم هیدروژئولوژی ایران نیز با بیان اینکه سد سیوند بر روی آهک احداث شده است، می‌گوید: زمانی که سد سیوند به‌پایان رسید جهت جلوگیری از فرار آب نیاز بود تا یک حلقه تزریق به آن وارد کنند که در این بخش با مشکلاتی مواجه شدند.پروفسور عزت اله رئیسی در گفت‌و‌گو با ایلنا خطرنشان می‌کند: جهت احداث پرده تزریق، گروهی از چین به ایران سفر کردند اما این پرده تزریق به‌صورت کامل بسته نشد و زمانی که سیلاب وارد پشت سد می‌شود آب به‌سرعت خالی می‌شود.

فرار آب از سد سیوند به سمت آب‌های زیر‌زمینی
پدر علم هیدروژئولوژی ایران با بیان اینکه سیلابی بودن سد سیوند امکان دارد که بعد از چند سال در یک مقطع زمانی آب وارد این سد شود، بیان می‌کند: خشکسالی‌های فراوان و فرار آب از سد سیوند به سمت آب‌های زیر‌زمینی از دلایل آب‌گیری نشدن سد سیوند است.پروفسور رئیسی می‌افزاید: آب‌هایی که از سد سیوند فرار می‌کنند به سمت چاه‌های زیر دست روانه می‌شوند، سیلاب‌هایی که پشت سد قرار می‌گیرند به دریاچه‌های طشک و بختگان تعلق دارند؛ یکی از دلایل پر نبودن این دو دریاچه‌ها سیلاب‌هایی است که از سد سیوند به‌جای ورود به طشک و بختگان به سمت آب‌های زیر‌زمینی اطراف سد می‌رود.‌پدر علم هیدروژئولوژی ایران تصریح می‌کند: از سال ٨۶ تاکنون ورودی آب از رودخانه کر به سمت دریاچه‌های طشک و بختگان به صفر رسیده است و با خشک شدن این دو دریاچه‌ همراه بوده است.

احداث سد سیوند و بر هم زدن پایداری طبیعت
‌وی با بیان اینکه سیلاب‌های سد سیوند به‌جای ورود به دریاچه‌های طشک و بختگان به سمت پر شدن آب‌های زیر‌زمینی در بالا‌دست و منجر به کشت عظیم برنج در منطقه شده است، می‌گوید: سد سیوند باعث بر هم زدن پایداری طبیعت شد و با‌توجه‌به اینکه انجیرستان زیادی در اطراف دریاچه‌های طشک و بختگان وجود دارد بنابراین تبخیر آب این دو دریاچه‌باعث تامین آب انجیرستان‌ها شده بود اما نبود آب سبب شد تا انجیرستان استهبان با تانکر آبیاری شود.

استاد دانشگاه شیراز می‌افزاید: هجوم سیلاب‌های فراوان به دشت مرودشت مسئولان را برآن داشت تا جهت جلوگیری از سیلاب اقدام به احداث سد سیوند کنند، این سیلاب‌ها خسارت فراوانی به مزارع و خانه‌ها وارد می‌کرد به همین دلیل مقرر شد تا احداث سد باعث نگهداری چند روزه سیلاب شده و در‌نهایت وارد دریاچه‌های طشک و بختگان شود اما نگه نداشتن آب سیلاب در سد سیوند و ورود آب به آب‌های زیر‌زمینی و چاه‌ها باعث شد تا آبی دیگر به دریاچه‌های طشک و بختگان وارد نشود.پرفسور رئیسی می‌گوید: بعد از احداث سد سیوند تاکنون حدود ٣ الی ۴ سال هیچ سیلابی وارد این سد نشده است.