بحران جدی؛ از ایران آبادم نماند جز بیابانی!

گروه جامعه: ایران در آستانه یک بحران عظیم آبی است. با خشک شدن تالاب‌های کشور و کاهش سطح ذخایر آب‌های زیرزمینی، سطح زمین هر روز پایین‌تر می‌رود، به‌نحوی‌که کارشناسان از میزان سالانه ۳۶ سانتیمتر فرونشست در تهران و دشت ورامین حیرت کرده‌اند.همچنین بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی فرونشست سالانه ۴ میلیمتر از زمین «نشانه بحران» است درحالی‌که به‌طور نمونه حدفاصل بین دشت فسا و جهرم در استان فارس فرونشست زمین تا ۵۴ سانتیمتر یعنی حدود ۱۴۰ برابر حد بحران جهانی آن است. استان اصفهان با ۳۱ شهر واقع بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین در ردیف اول از لحاظ تعداد سکونت‌گاه‌های شهری است. استان‌های تهران با ۳۰ شهر، کرمان با ۲۵ شهر و خراسان رضوی با ۲۴ شهر در رتبه‌های بعدی‌ قرار دارند.

شرایط آبی ایران بحرانی است
موضوع بحران آبی در ایران فقط در ذخایر آبی خلاصه نمی‌شود و در سال ۹۶ سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرد: ۸۰ درصد تالاب‌های کشور خشک‌شده و تالاب‌ها در مناطق خشک و نیمه‌خشک شرایط بحرانی دارند. هم‌اکنون نیز بر اساس داده‌های سازمان فضایی کشورمان، برخی از تالاب‌ها ازجمله هامون در سیستان و بلوچستان و بختگان و ارژن در استان فارس در حال خشک شدن کامل هستند. هفته گذشته مجله نیچر گزارشی ترسناک از وضعیت ذخایر آب‌های زیرزمینی ایران به قلم سه محقق ایران منتشر کرده است، که نشان از روزهای سخت برای کشوری دارد که در منطقه‌ای خشک قاره آسیا قرارگرفته و قنات‌های آن‌که قرن‌ها این سرزمین خشک را سبز نگاه داشته بودند، با سدسازی بی‌رویه نابود شدند.

بر اساس این داده‌ها، تخمین ‌زده‌شده که کل میزان آب‌های زیرزمینی ازدست‌رفته در ایران طی این دوره زمانی با در نظر گرفتن نرخ تغییرات در مقیاس‌های حوضه و زیر حوضه ۷۴ کیلومتر مکعب باشد. بر اساس میانگین سطح آب زیرزمینی تخمین زده‌شده در مقیاس حوضه، طی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ حدود ۷۴ کیلومتر مکعب آب‌های زیرزمینی ایران تحلیل و ازدست‌رفته است. این مقدار ۱.۶ برابر حجم‌ آب دریاچه ارومیه در پرآب‌ترین حالت (۴۶ کیلومتر مکعب در سال ۱۹۹۶) که بزرگ‌ترین دریاچه در خاورمیانه و ششمین دریاچه آب‌شور روی زمین است، بوده است. البته چند روز پیش نیز یوسف غفارزاده، نماینده استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی از حجم پنج میلیارد و ۲۲ میلیون مترمکعبی دریاچه خلیج‌فارس خبر داد و گفت: حجم دریاچه نسبت به مشابه سال گذشته یک میلیارد و ۴۱ میلیون مترمکعب کاهش را نشان می‌دهد. تراز سطح آب دریاچه ارومیه اکنون ۱۲۷۱.۲۲ متر است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲ سانتیمتر و نسبت به ابتدای سال آبی (اول مهر امسال) چهار سانتیمتر کاهش داشته و در مقایسه با متوسط درازمدت، ۳.۳۴ متر کاهش نشان می‌دهد.

اما گزارش مجله نیچر در ادامه به نکته‌ مهم دیگری نیز اشاره‌ کرده است و آن کاهش آب زیرزمینی در حوضه‌های پرجمعیت در غرب، جنوب غربی و شمال شرقی ایران (جایی که بزرگ‌ترین زمین‌های آبیاری گندم و جو) است، که بر اساس داده‌های موجود بسیار شدیدتر گزارش‌شده. به‌عنوان‌مثال حوضه کرخه (سبد غذایی ایران و محل ۹درصد از کل زمین‌های آبیاری ایران و ۱۱ درصد از کل تولید گندم کشور از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ میزان تخلیه ۰.۰۸ کیلومتر مکعب در سال را تجربه کرده است. علاوه بر این آب‌های زیرزمینی منبع عمده‌ای برای نیازهای آب خانگی و آبیاری در حوضه کارون است که با سرعت ۰.۰۶ کیلومتر مکعب در سال از ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ تخلیه ‌شده است. با توجه به سطح فعلی تخلیه آب‌های زیرزمینی و کمبود فزاینده منابع آب سطحی در هر دو حوضه، در سال‌های آینده نگرانی‌های عمده‌ای برای حفظ آب به‌منظور آبیاری زمین کشاورزی و استفاده از آب خانگی وجود خواهد داشت.

دخل‌وخرج آبی کشور با هم همخوانی ندارد
از سوی دیگر، درحالی‌که زمستان پربارشی نداشتیم و شواهد نشان می‌دهد در فصل بهار بارش‌ها جبران نخواهد شد، گزارش‌های هواشناسی هم نسبت به تابستانی گرم و کم آب هشدار می‌دهند. همچنین سازمان‌های متولی از کاهش قابل‌توجه آب پشت سدها که اصلی‌ترین تأمین‌کننده آب شرب، کشاورزی و صنعت است خبر داده‌اند.

اما موضوعی که برخی از کارشناسان مدتی است به آن توجه می‌کنند برنامه‌ریزی در عرصه سیاست‌های کلان اقتصادی توسعه محور در کشور بر مبنای یک پیوست آبی است. به عقیده آن‌ها سرزمینی که در آن منابع آب محدود است باید آب را به‌عنوان یک نهاده مهم در برنامه‌ریزی‌های کلان تمام عرصه‌ها حتی در زمینه جدال‌های دی‍‍پلماتیک و سیاسی در نظر گرفت و ضرورت دارد کشور یک پیوست آبی داشته باشد و این برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی توسعه محور بر اساس توان آبی و موجودی منابع آب تنظیم شود.

بر همین اساس مسعود امیرزاده، عضو کارگروه آب شورای هماهنگی شبکه ملی محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور تأکید کرد: برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌ها باید بر اساس موجودی واقعی و طبیعی منابع آب یک منطقه باشد، نه بر اساس غارت منابع آبی طبیعت و بهره‌برداری از منابعی که مربوط به نسل‌های آتی است. می‌توان گفت که تاکنون به این مسائل کم‌توجهی شده و این برنامه‌ریزی‌های توسعه محور بر اساس منابع آبی که از طریق انتقال آب یا بهره‌برداری از ذخایر استراتژیک بوده تنظیم و اجرایی شده است.

او ضمن بیان اینکه سیاست‌های توسعه در کشور باید بر اساس واقعیت‌های اقلیمی و منابع آبی که طبیعت به‌صورت رایگان در اختیار ما گذاشته باشد، گفت: دخل‌وخرج آبی در کشور باید اصلاح شود چراکه اکنون این دخل‌وخرج با یکدیگر همخوانی ندارد و این مسئله فشار زیادی را به سرزمین وارد می‌کند.در سال ۹۶ سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرد: ۸۰ درصد تالاب‌های کشور خشک‌شده و تالاب‌ها در مناطق خشک و نیمه‌خشک شرایط بحرانی دارند. هم‌اکنون نیز برخی تالاب‌ها ازجمله هامون در سیستان و بلوچستان و بختگان و ارژن در استان فارس در حال خشک شدن کامل هستند

احتمالا تا پایان سال آبی بارندگی نداریم
اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور نیز خبرهای خوبی در رابطه با آینده آبی ایران ندارد. به گفته او امسال کشورمان با خشک‌سالی روبرو است چراکه نزدیک به ۴۹ درصد کاهش بارندگی در کشور داریم، بر اساس صحبت‌های او در برخی مناطق کشور این عدد خیلی بالاتر است و در برخی مناطق شاید کمتر باشد.نجار با بیان اینکه کاهش بارندگی در استان‌های جنوبی کشور بیشتر است، ادامه داد: بر اساس اعلام هواشناسی بارندگی تا پایان سال آبی کشور پیش‌بینی نمی‌شود و ممکن است وضعیت سخت و بغرنجی داشته باشیم.

نجار گفت است که در این شرایط به دولت پیشنهاد داده تا مبلغ سه هزار میلیارد تومان اختصاص دهد و سازمان برنامه‌وبودجه نیز این مبلغ را پذیرفته است. آن‌طور که او گفته قرار است این مبلغ برای کاهش تنش آبی در بخش شرب استفاده شود. گفته‌شده این مبلغ برای تأمین آب حدود ۷ هزار روستای بالای بیش از ۲۰ خانوار با تانکر یا مواردی ازاین‌دست هزینه خواهد شد.

او همچنین درباره فرونشست‌ها در مناطق مختلف کشور خاطرنشان کرد: موضوع فرونشست‌ها به‌طورکلی در کشور رصد و نتایج آن به دستگاه‌های مربوطه منعکس می‌شود تا در نقاط حساس مانند ایستگاه راه‌آهن و فرودگاه‌ها اقدامات لازم صورت بگیرد.فرونشست یک زلزله خاموش و خطرناک است و باید تمام دستگاه‌ها که به‌نوعی ممکن است از این بحران آسیب ببینند مانند راه‌آهن و فرودگاه‌ها به این موارد توجه کنند و تمهیدات لازم برای مقابله با این بحران را انجام دهند. مناطق بسیاری در کشور با پهنه‌های مختلف دچار مشکل فرونشست هستند. متأسفانه این مناطق پهنه‌های شهری مانند تهران را نیز دربرمی‌گیرد.درحالی‌که زمستان پربارشی نداشتیم و شواهد نشان می‌دهد در فصل بهار بارش‌ها جبران نخواهد شد؛ سازمان‌های متولی از کاهش قابل‌توجه آب پشت سدها که اصلی‌ترین تأمین‌کننده آب شرب، کشاورزی و صنعت است خبر داده‌اند

ایران تا ۵۰ سال دیگر قطره‌ای آب ندارد
سال گذشته بود که پروفسور کردوانی، پدر علم کویرشناسی ایران پیش‌بینی کرده بود که ایران ۵۰ سال دیگر آب ندارد و گفته بود: بیچاره کسی که ۵۰ سال دیگر به دنیا بیاید، تا آن زمان دیگر نه آب سطحی داریم، نه آب زیرزمینی. البته این اتفاق شاید زودتر هم بیفتد، چراکه در حوزه آب زیرزمینی حداقل فاصله ۲ چاه باید ۱ کیلومتر باشد، اگر در یک لیوان به‌جای یک نی، ۳ نی قرار دهیم آب بیشتری نمی‌گیریم فقط زودتر آن منبع آب را از بین می‌بریم. وزارت نیرو هم که دارد می‌گوید چاه بزنید، اتفاقی که باعث شده دشت تهران هم ۳۶ سانتی‌متر نشست پیدا کند.

در این میان آمارهای منتشرشده از افت شدید بارش در سال جاری آبی که به گفته مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی رکورد ۵۰ سال اخیر را ثبت کرده، بر اساس اعلام شرکت آب و فاضلاب کشور، در سال جاری پیش‌بینی‌شده که از مجموع ۱۳۴۶ شهر کشور، ۲۸۲ شهر در تنش آبی خواهند بود که از این تعداد ۱۰۱ شهر در وضعیت قرمز (بیش از ۲۰ درصد کمبود)، ۵۵ شهر نارنجی (۲۰ درصد کمبود) و ۱۲۶ شهر در وضعیت زرد (۱۰ درصد کمبود)خواهند بود. بر همین اساس طبق گفته‌های نجار، تعداد ۵ هزار روستایی که در تابستان گذشته با تانکر سیار آبرسانی می‌شد، امسال به ۷ هزار روستا رسیده است.

از سوی دیگر، سازمان فضایی ایران تغییر مساحت سطح آب ۱۰ تالاب و دریاچه کشور را با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای برآورد کرده است که طی آن به‌غیراز مشخص بودن خشکی کامل سه تالاب هامون، ارژن و بختگان، معلوم است که سطح تمامی تالاب‌ها و دریاچه‌ها بجز تالاب گاوخونی و چغاخور، در مقایسه با ماه مشابه سال ۱۳۹۹ در حال کاهش است. تالاب صالحیه در استان البرز، تالاب میانکاله در مازندران، تالاب‌های پریشان، ارژن، مهارلو، طشت و بختگان در استان فارس و تالاب‌های هامون سیستان در استان و بلوچستان ازجمله آن‌هاست.
خشکی تالاب‌ها به‌غیراز آثار زیان‌بار محیط‌زیستی مثل آسیب به پوشش جانوری و گیاهی، باعث بروز ریزگردها در هوا هم می‌شود. داده‌های منتشرشده سازمان فضایی ایران نشان می‌دهد که از مجموع این تالاب‌ها، فقط سطح تغییرات آبی تالاب گاوخونی در اصفهان و تالاب چغاخور در استان چهارمحال و بختیاری اندکی مثبت است. حفاری چاه‌های مجوزدار و فاقد مجوز بی‌رویه آب‌های زیرزمینی علاوه بر خشک‌سالی‌های ممتد از عوامل اصلی کاهش سطح آب زیرزمینی و گسترش فرونشست زمین در ایران عنوان ‌شده است.