خشکسالی ۱۴۰۰ در راه است

گروه اقتصادی: قطعیت خشکسالی با افت ۵۵درصدی بارندگی‌های امسال نسبت به سال قبل و دورنمای نامساعد بارندگی در نیمه نخست ۱۴۰۰ اثبات شده و تبعات این خشکسالی نیز یک‌به‌یک در حال ظهور هستند؛ به‌گونه‌ای که این خشکسالی نه‌تنها آب، بلکه برق، غذا و حتی برخی از کسب‌وکارها را نیز با مشکل مواجه خواهد کرد و گذر از آن جز با مدیریت مصرف برق و آب، شدنی نیست.

ایران به‌عنوان کشوری با اقلیم خشک و کم‌باران، همواره شاهد دوره‌های متوالی خشکسالی و ترسالی بوده اما به‌ مرور زمان به‌واسطه تغییر اقلیم، توزیع بی‌حساب منابع آبی و تغییر الگوی مصرف، کم‌آبی و خشکسالی به یک پدیده مستمر در ایران تبدیل شده، زیرا از یک‌سو طول دوره‌های ترسالی کمتر و دوره‌های خشکسالی بلندتر شده و از سوی دیگر حتی بارش‌های مساعد در دوره‌های موسوم به ترسالی نیز قادر به جبران کسری منابع آبی نیست.

چرخش ۵۵درصدی بارندگی
از سال آبی ۹۶-۹۵ تغییر روند بارش‌های جوی آغاز شد و سرزمین ایران بارندگی‌های بیش از متوسط دوره‌های بلندمدت را تجربه کرد. اگرچه از نظر تقویمی، این سال می‌توانست شروع دوره ترسالی محسوب شود اما تبعات خشکسالی بلندمدت به‌قدری بود که حتی شروع ترسالی نیز در مخازن سدها و آمارهای مربوط به منابع آب تجدیدپذیر منعکس نمی‌شد. ۳ سال بعد، سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ در حالی آغاز شد که از همان روز اول چرخش آمارهای بارندگی مشهود بود و به‌تدریج وضع به‌جایی رسید که همه شواهد مورد نیاز برای خشکسالی سخت در سال ۱۴۰۰ در کنار هم قرار گرفتند و زنگ هشدار بروز تنش آبی به‌صدا درآمد. حالا، در شرایطی که ۷‌ ماه و ۱۲ روز از سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ می‌گذرد و چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای از بارندگی قابل‌توجه تا پایان سال آبی نیز وجود ندارد، آمارهای رسمی وزارت نیرو از سقوط ۵۵درصدی آمارهای بارندگی امسال در مقایسه با دوره مشابه سال قبل خبر می‌دهد.

بر اساس این آمارها، از ابتدای سال آبی جاری تاکنون (اول مهر ۱۳۹۹ تا شامگاه ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۰) میانگین ارتفاع ریزش‌های جوی در کشور به ۱۳۰ میلی‌متر رسیده که نسبت به بارندگی‌های دوره مشابه در سال آبی قبل (۲۹۲ میلی‌تر) بیش از ۵۵درصد و نسبت به میانگین بارندگی دوره‌های مشابه ۵۳ سال اخیر بیش از ۳۸درصد کاهش نشان می‌دهد. از مختصات اصلی خشکسالی ۱۴۰۰ این است که کاهش بارندگی همه حوضه‌های آبریز را محاصره کرده و حتی بارش‌های حوضه‌های کم‌باران را با ۶۵ تا ۸۵درصد کاهش داده است.

همزیستی ناگزیر با تنش آبی
متولیان حوزه آب پیش‌بینی کرده‌اند تعداد شهرهای دارای تنش آبی در سال کم‌باران ۱۴۰۰ به ۲۲۰ تا ۲۵۰ شهر برسد؛ اما این به‌معنای رهایی مابقی شهرها از تنش آبی نخواهد بود و قطعاً تبعات خشکسالی دامنگیر همگان خواهد شد. به همین واسطه، قرار است ستاد پایش تنش آبی برای مراقبت‌های کاهش تنش آب در سطح شهرها و روستاهای تمامی استان‌های کشور تشکیل شود. به‌عنوان مثال، در شرایط فعلی ذخیره آب در سد زاینده‌رود به‌عنوان یکی از سدهای مهم و حیاتی در مرکز کشور ۳۱درصد نسبت به سال قبل کمتر شده و فقط ۲۸درصد از حجم مخزن این سد پر است. در نگاه اول، تنش آبی در حوضه آبریز سد زاینده‌رود فقط باید مشترکانی که تأمین آب شرب آنها به این سد وابسته است را متأثر کند که البته جمعیت آنها چندین میلیون نفر در چند استان هستند؛ اما در عمل، علاوه بر مشترکان آب شرب وابسته به این سد، مشترکان برق نیز به‌واسطه کاهش تولید برق در نیروگاه برقابی این سد با محدودیت مواجه خواهند شد.

از سوی دیگر حوزه‌های دیگر به‌خصوص گردشگری و کشاورزی در پایین‌دست سد زاینده‌رود نیز سالی کساد و سخت را تجربه می‌کنند و به‌خصوص محدودیت‌های بخش کشاورزی در ابعاد ملی هم تبعاتی به همراه خواهد داشت. در حقیقت، آنچه به‌عنوان خشکسالی مطرح می‌شود، مشکلی است که علاوه بر آب بسیاری از ابعاد دیگر زندگی ایرانیان را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. به‌عنوان مثال، در آستانه خشکسالی ۱۴۰۰، کشاورزان برای پرهیز از هزینه‌های سنگین خشکسالی، از کشت بهاره چشم‌پوشی کرده‌اند و حتی برخی به‌واسطه چشم‌انداز نامساعد درآمد در سال ۱۴۰۰، مزارع گندم و جو را به چرای دام سبک اختصاص داده‌اند. از سوی دیگر دامدارانی که به‌خاطر خشکسالی از مراتع رایگان و طبیعی محروم شده‌اند و به‌اجبار محصول مزارع را برای چرای دام خریداری می‌کنند، به فکر کاهش تعداد دام و مدیریت هزینه‌ها هستند و طبق اعلام فعالان صنف دامداران، بخشی از دام مولد خود را به کشتارگاه می‌برند و این یعنی زمینه‌چینی برای بحران‌های دیگر در کنار خشکسالی. به گزارش همشهری، کاهش تولید برق در نیروگاه‌های آبی کشور، همزمان با افزایش دما در سال کم‌باران، موضوعی است که تنش آبی و خاموشی در فصل گرم را کنار یکدیگر قرار می‌دهد و در این شرایط، با همراه شدن کمبود آب در فصل گرم و افزایش مصرف برق، صنایع و کسب‌وکارها نیز با سختی‌هایی مواجه خواهند شد که حتی در برخی موارد می‌تواند هزینه‌های سنگینی به خطوط تولید آنها وارد کنند.

نقشه خشکسالی ۱۴۰۰
نقشه‌های هواشناسی تقریباً قطعیت خشکسالی در بهار و تابستان ۱۴۰۰ را تأیید می‌کنند. البته کل بارش‌های جوی در بهار و تابستان، تقریباً معادل ۱۵درصد کل بارش‌های معمول یک سال آبی است و حتی نرمال‌بودن بارش‌های این دوره نیز قدرتی در رفع خشکسالی ندارد؛ اما می‌تواند بخشی از اثرات موقتی و ظاهری خشکسالی را برطرف کند و حداقل با تعدیل دما، مشکلاتی نظیر کمبود برق و خاموشی را کاهش دهد. برآوردهای مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی حاکی از این است که چشم‌انداز ۳ ماه آینده نشان می‌دهد بارندگی‌ها در بسیاری از نقاط کشور کمتر از نرمال خواهد بود. به‌عنوان‌مثال در شرایط فعلی میزان بارندگی در نیمه شرقی کشورمان شامل استان‌های سمنان، خراسان شمالی، رضوی و جنوبی، کرمان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و بخش‌های جنوبی و شرقی استان فارس کمتر از نرمال است و این مناطق با مشکل کم‌بارشی قابل‌ملاحظه حدود ۹۰درصدی مواجهند.

همچنین میزان بارندگی در بخش‌های غربی نیز شامل کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد حدود ۲۰ تا ۳۵درصد، بخش‌های شمالی کشورمان حدود ۲۵درصد و قسمت مرکزی شامل قم، مرکزی و اصفهان نیز حدود ۳۰درصد زیر نرمال است. این در حالی است که همزمان به‌دلیل افت بارش برف و همچنین افزایش دما، ذوب ذخایر برفی کشور تسریع شده که این مسئله گرچه موقتاً آثار کاهش ۵۵درصدی بارندگی را در ذخایر آب سدها پنهان می‌کند اما عملاً ذخیره آبی کشور در میان‌مدت را سخت‌تر کرده است. به همین مناسبت، کارشناسان، متولیان حوزه آب و مسئولان، حداکثر صرفه‌جویی در مصرف آب و برق بخش‌های دولتی و مصارف خصوصی را تنها راهکار عبور از تنش آبی و خشکسالی می‌دانند.